لەساڵیادی لۆزان، سیاسه‌تمه‌داری کورد وه‌کوو کۆیله و خاک لێزه‌وتکراو باس له‌خه‌ونی ده‌وڵه‌ت ئه‌کات
سیاسەتمەداری کورد پێویستی بەوەیە ئیتر تێڕوانینی خۆی بۆ خۆی و بۆ دۆزەکەی لە خیتابێکی لاواز و بێئیرادەکراوەوە بۆ خیتابێکی بەهێزی میللەتێکی بەهێزی خاوەن ئیرادە بگۆڕێت
ڤینۆس فایه‌ق
په‌یماننامه‌ی سیڤه‌ر که‌له 10ی ئۆگۆستی 1920دا به‌سترا، دوای جه‌نگی جیهانی یەکەم له‌نێوان حکومه‌تی عوسمانی و هێزه‌کانی هاوپه‌یمانی، و له‌لایه‌ن بزووتنه‌وه‌ی نیشتیمانی تورکیه‌وه به سه‌رکردایه‌تی مسته‌فا ئه‌تاتورک ره‌تکرایه‌وه، به په‌یماننامه‌یه‌کی تر به‌ناوی لۆزان له 24 ی جولای 1923، واتا به سێ مانگ پێش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی تورکی له‌لایه‌ن ئه‌تاتورکه‌وه.
هەردوو پەیماننامەی سیڤەر و پاشان لۆزان بریتین لە ویستگە یان خاڵێکی مێژوویی کە لەهەلومەرجێکی سیاسی و نەتەوەیی تایبەتددا، نەک تەنها بۆ گه‌لی کورد بەڵکوو هەموو میللەتانی ناوچەکە هاتونەتەگۆڕێ، کە رەنگە ئەو قۆناغە لەزۆر رووەوە جیاوازیان هەبێت لەگەڵ هەلومەرجی سیاسی ئیستا، ئەگەرچی لە سیاسەتدا هەمیشە فاکتەرە بگۆڕەکان هەن، بەڵام بێگومان زۆر فاکتەری جێگیریش هەن کە دەبێت هەمیشە لەبەرچاوبگیرێن. ئەودەم ئەو دوو پەیماننامەیە بۆ یەکلاکردنەوەی دەرئەنجامەکانی جەنگی جیهانی دوەم بووە لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی و، که یه‌کێک له‌بڕگه‌کانی یەکلاکردنەوەی چارەنوسی ویلایەتەکانی بەسرە و بەغدا و موسڵ. هەروەک ئیستا هێندەی مەسەلەکە پەیوەستە بە هەرچوارپارچەی کوردستانەوە لەگەڵ هەرسێ وڵاتی تورکیا و سوریا و ئێران، پەیوەستیشە لە ئیستادا بە چارەنوسی پارچەیەکی ئازادی کوردستان.
مەسەلەکە دیاریکردنی هێڵی سنووری و جوگرافی نێوان کوردستان و ئەو وڵاتانە نیە، بەهێندی ئەوەندەی دەستنیشانکردنی چارەنوسی سیاسی و ئیداری میللەتێکە خاکەکەی بەسەر ئەو سێ وڵاتەدا دابەشبووە. ئەوەی جێگەی سەرسوڕمان و پرسیارە ئەوەیە وڵاتێکی بچووکی وەکوو کوێت له په‌یماننامه‌ی لۆزاندا خه‌ونی ده‌ڵه‌تی بۆهاته‌دی، به‌ڵام بۆچی ئەو هەلومەرجە بۆ کوردستانی گه‌وره که چەندینجار له کوێت گەورەترە لەرووی رووبەر و ژمارەی دانیشتوانەوەنەرەخسا و لەهەمان رێکەوتننامەدا خەونی میللەتی کورد لەباردەبرێت. و پرسیاری جەوهەری ئەوەیە ئایا لە ئێستادا چی پێویستە هەبێت یان بکرێت بۆ ئەوەی ئەو هەلومەرجە سیاسیە بەو جۆرە بخوڵقێت بۆ ئەوەی کورد وەکوو میللەتی کوێت سەربەخۆیی خۆی وەرگرێت؟.
کێشەی مێژوویی میللەتی کورد ئەوەیە بەدرێژایی مێژوو چارەنووسی بەندبوە بە دەوروبەر و دراوسێکانیەوە، ئەوەش شتێکی ئاساییە ئەگەر ئەو میللەتە ستراتیژی بۆ دوارۆژی هەبێت، بەڵام سیاسیە کوردەکان هەتا ئیستا هیچ ستراتیژیەتێکی روون و دووربینیان بۆ دوارۆژی دۆزی دەوڵەتی کوردی نیە، هەتا ئیستاش بەتاقیکردنەوە قورسەکەی دەزانن بۆیە هەر دوای دەخەن، یان لەبەر ئەوەی ئەو بەرژەوەندیانەی لەم هەلومەرجانەی ئیستایاندا هەیانە ئه‌و خه‌ونه‌ی بیربردبنه‌وه و، هێندەی خۆیان بە دەوروبەریانەوە بەستۆتەوە و بۆ دراوسێکانیان و رازیکردنیان سیاسەتیان کردوە، هێندە بۆ ناوخۆ و پتەوکردنی ناو ماڵی سیاسی کورد ئیشیان نەکردوە. جگه‌له‌وه‌ی پرۆژەی دەوڵەتی کوردی پرۆژەیەکە دەبێت هەموو میللەت بڕیاری لێبدات، له‌وه‌ش گرنگتر ئه‌وه‌یه دەبێت بەبەشداری گەنج بێت، سیاسیەکانی کوردستانیش ئیستا ئەوەیان ناوێت، ئه‌و دوو شته‌ش هه‌تا ئیستا ئیداره‌ی سیاسی کوردی له‌به‌رچاوی ناگرن.
ئەو هەلەی لەدوای شەڕی کەندوا بۆ کورد خوڵقا بۆ سەربەخۆبوون زۆر لەو هەلومەرجە لەبارتربوو کە 1920 خوڵقابوو بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردی. بەباوەڕی من پێداگرتن لەسەر دروستبوونی دەوڵەتی کوردستانی گەورە ئەو خەونەیە کە دەبێت کورد دەستبەرداریبێت و ئیش بۆ دروستبوونی دەوڵەتە کوردیەکان بکات لەسەر شێوەی دەوڵەتە عەرەبیەکان. ترسی بەردەوامی کورد لەوەی کە هەلومەرج گونجاونیە و بەستنەوەی چارەنوسی کوردستانی ئازاد بە پارچەکانی تری کوردستانەوە ئەو هەنگاوە مێژووییەی دواخستووە.
هەرلەسەرتاوە ئەو هەلومەرجەی کەبۆ کوردی باشوری کوردستان رەخساوە هەمیشە لەبارتربوە لەوانەی بۆ کوردی خۆرئاوا و خۆرهەڵات رەخساوە، بەڵام کێشەکە ئەوەش نیە بەهێندی ئەوەندەی ئەوەیە میللەتی کورد هەتا ئیستاش جورئەت ناکات خۆی وەکوو میللەتێکی سەربەخۆی سەر ئەم زەمینە سەیر بکات و هەمیشە لەژێر باڵی عەرەب و تورک و فارسدا توانیویەتی کیانێکی نیمچە سەربەخۆی هەبێت، ئەمە بەشێکی زۆری ره‌گه‌که‌ی لەناو پێکهاتەی کاراکتەری ئادەمیزادی سیاسی کورداهەیە، کە هەرگیز ناتوانێت پێ لەسەر داواکاریە رەواکانی خۆی داگرێت و، بەردەوام درۆیەکی گەورە دووبارە دەکاتەوە کەگوایا هێشتا هەلومەرج لەبارنیە بۆ قسەکردن لە خەونی دەوڵەتی کوردی. دەوڵەتی کوردی تەنها پێویستی بە یەکڕایی و ستراتیژێکی سیاسی تۆکمە لەنێوان هێزە سیاسیە گەورەکانی گۆرەپانی سیاسی ئەمرۆی کوردستانه.
ئەوەی گرنگە بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردی هەلومەرجی سیاسی نێودەوڵەتی و ناوچەییە، بەڵام لەوەش کرنگتر ئەوەیە تاکی سیاسەتمەداری کورد پێویستی بەوەیە ئیتر تێڕوانینی خۆی بۆ خۆی و بۆ دۆزەکەی لە خیتابێکی لاواز و بێئیرادەکراوەوە بۆ خیتابێکی بەهێزی میللەتێکی بەهێزی خاوەن ئیرادە بگۆڕێت، بەچەند وشەیەکی تر دەبێت سیاسەتمەداری کورد وەکوو کۆیلە و خاکلێزەوتکراو باس لە خەونی دەوڵەتی کوردی نەکات. هەرگیز میللەتە کۆیلە و بێئیرادەکراوەکان نابنە خاوەن دەوڵەت، بەڵکوو میللەتە بەهێزەکان کە خۆیان لە ریزی میللەتانی دونیا ئەبیننەوە ئەبنە خاوەن دەوڵەت.
هەڵبەت میللەتی کورد تەنها ئەو کاتە بەهێزنابێت کە دەوڵەتی بوو، بەڵکوو لە ئیستاوە کە کوردستانی باشوور ئازادە بەهێزە و توانای ئەوەی هەیە ببێتـە خاوەن دەوڵەت. جگە لەهەموو ئەمانە ئەوەی زۆر گرنگە پته‌ویی ناو ماڵی کوردی و دەستبەرداربوونی کورسی و پلە و پایەکانی بەغدایە، هەتا کورد چاوی لە کورسی حوکمڕانی بەغدابێت هەرگیز نابێتە خاوەن دەوڵەت، چونکە پیشانی جیهانی داوە کە قایلە بە پلەوپایەی بەغدا و جێگەی دەوڵەتی کوردی بۆ گرتۆتەوە. دواجار بەردەوام ئۆباڵی لەباربردنی خەونی دەوڵەتی کوردی ئەخەینە ئەستۆی پەیماننامەی لۆزان کە ساڵی 1923 بوە، بەڵام هه‌ر لەساڵی 1923ەوە چەندین هەل هەبوون کورد نەیقۆزیوەتەوە، جگەلەوە هیچ هەوڵێکی جیددی و سەرسەختی نەدواە ئەو هەلومەرجە بۆخۆی بخۆلقێنێت بۆ ئەوەی خەونی دەوڵەتی کوردی بێنێتەدی…
