د. عه‌ره‌فات كه‌ره‌م :
مه‌ترسیم له بزوتنه‌وه‌ی خزمه‌ت هه‌یه، سەلەفییەکانی کوەیت و ئیخوانیش سەرەتا دەعەوی بوون، دواتر بوونه كاره‌سات
ده‌بێت وه‌ك كورد خاوه‌نی فكره‌ی خۆی بێت، وه‌ك كۆمه‌ڵ و یه‌كگرتوو نەبینە تابیع بۆ ئیخوان و شوێنی تر
لە کوردستان ئیسلامی سیاسی کۆتایی هات
دكتۆر عه‌ره‌فات كه‌ره‌م، ئه‌ندامی په‌ڕله‌مانی عێراق و جێگری سەرۆکی کۆڕبەندی ئیسلامی كوردستان، له‌م دیمانه‌یه‌دا له‌گه‌ڵ نوچه‌نێت، ره‌خنه له‌سه‌ركردایه‌تی كورد ده‌گرێت كه‌سود له‌بڕواكانی سه‌عید نورسی وه‌رناگرن له‌خزمه‌تی پرسی دیندا، پێی وایه كاری ئیسلامی سیاسی به‌گشتی له‌ناوچه‌كه‌و له‌كوردستانیش كۆتاییان پێ هاتووه.
گومان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش دا ئه‌نێت، كه ره‌نگه بزوتنه‌وه‌ی خزمه‌تی فه‌تحوڵڵا گوله‌نیش كه بزوتنه‌وه‌یه‌كی ده‌عه‌وی و ته‌ربه‌وییه، له ئه‌نجامدا وه‌ك ئیخوان مه‌ترسی له‌سه‌ر كوردستان دروست بكات، چونكه ئیخوانیش له‌سه‌ره‌تا بزوتنه‌وه‌یه‌كی ده‌عه‌وی ته‌ربه‌وی بوو.
نوچه‌نێت . تایبه‌ت
نوچه‌نێت. جەنابت لێکۆڵینەوەیەکت کردووە لەسەرزانای کورد سەعیدی نورسی، واتان ناساند سەعیدی نورسی زیاتر بەلای تورک و دژ بە هەستی نەتەوەیی ئیشی کردووە. دواجار پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ت سه‌لماند, بۆچی ؟
د. عەرەفات: راسته من یەکەمجار یەکەم توێژینەوەم لەسەر”الکرد و اسلام سیاسی”کردبوو زۆر هێرشی توندم کردە سەر سەعید نورسی و رەخنەم لێگرتبوو به‌وه‌ی كه گرنگی به‌پرسی نه‌ته‌وه‌یی نه‌داوه، بەڵام دواتر کە سەردانی تورکیام کرد سەیری چەند سەرچاوەیەکم کرد کە هێشتا دەستکاری نەکراون هەروەها نامیلکەکانی سەعید نەورسی، چ بە زمانی کوردی چ عەرەبی، بۆم دەرکەوت کە سەعید نورسی بەو شێوەیە نییە کە سەرەتا هێرشم کردە سەری.
بەڵکو نیشتیمان پەروەرە و من بە هەڵە تێگەیشووم، بۆم ئاشکرابوو، کە مرۆڤێکی زۆر کوردپەروەربووه، بەلام دەستکاری نامەکانی کراوە.
هەندێ شتی بڵاوکراوەتەوە کە ئەو نەیگوتووە یان دەستکاری کراوە. بۆ نمونە ئەو شتانەی کە باسی چەپی (تورك) بە باشی کردووە هیچ بنەمایەکی نییە، دوای ئەوە کتێبێکم نوسی لە هەولێر چاپکرا بە ناوی”سعید نورسی المشتری علیە” ناميلكةكانى کە ١٣٠ ریسالەو دوانزە مجەلەیە، لای من هەیه، بۆم ئاشکرابوو كه تورکەکان هەمویان دەستکاری کردووە. هەرچی پەیوەندی بە کوردوکوردستان و نەتەوەو زمانەوە هەیە لایانبردووە، کوردەکەیان کردۆتە تورک، بە بەڵگە لای من هەیەو جەدوەلێکم دروستکردووە، لەو لاپەڕانه‌ی دەستکاری کراوە. دوای ئەوە پرسیارمان کرد لەو کەسەی کە نامیلکەکانی سعید نورسی لە تورکییەوە کردووە بە کوردی، گوتی، من تەنیا تەرجەمەم کردووە، بەڵام لە راستیدا ئەویش بەشدارە لەو تاوانە گەورەیەی کە چۆن دەستکاری نامیلکەکانی سعید نورسی دەکەن، ده‌ستكاریكردنی ئه‌و بابه‌تانه‌ش لە رووی زانستییەوە تاوانێکی زۆر گەورەیە.
كه ئه‌و راستیانه‌م بۆ ده‌ركه‌وت، زۆر پەشیمان بووم لە هێرشەکەم بۆ سەر سه‌عید نورسی، زانیم کە سعید نورسی نه‌ك هه‌ر ده‌سكاریی په‌یامه‌كانی كراوه، به‌و شێوه‌ی من به‌هه‌ڵه‌دا ببات، به‌ڵكو ده‌سكاری ناوه‌كه‌شی كراوه، چونكه ئه‌و ناوی سه‌عید نورسی نییە، به‌ڵكو چی نامیلکەی هەیە بە ناوی سعید کوردیی بلاوی کردۆتەوە، بەڵام تورکەکان بۆ ئەوەی ناسناوە کوردییەکە لابەن هاتون ناوی گوندەکەیان کردۆتە ناسناوی، نورسی ناوی گونده‌كه‌یه‌تی.
ئه‌و زانا كورده خۆی بە سعید کوردی بەناو بانگ بووه و بۆخۆشی به‌و شێوه‌یه ناوی خۆی نوسیووه.
هۆكاری ئه‌وه‌ی كه ئه‌و كات من هێرشم کردە سەری، ئه‌وه بوو كه‌ئەو بەڵگانەم لە دەستدانه‌بوو بەڵام وه‌ك وتم ئێستا دوای گه‌شتنم به‌به‌ڵگه‌كان زۆر پەشیمانم، چونکە ئێستا به به‌راوردكردنی ئه‌و بابه‌تانه‌ی به‌ناو سه‌عید نورسی بڵاو ده‌كرێنه‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌تانه‌ی بۆخۆی به‌ناوی سه‌عید كوردی نوسیونی زۆر جیاوازن، به‌شێوه‌یه‌ك له‌ناو ئەو نامیلکانەی به‌ناوی سه‌عید نورسی بڵاو ده‌كرێته‌وه ئەوەی پەیوەندی بە کوردو کوردستان و نەتەوەو زمانەوە هەیە دەستکاری کراوە.
دوای ئه‌وه‌ی من گه‌شتم به‌ڕاستییه‌كان، كتێبێكم چاپكرد و راستییه‌كانی سه‌عید كوردیم خسته‌ڕوو، كه‌جیاوازه له‌و سه‌عیده‌ی توركه‌كان ده‌یناسێنن، ئه‌و كتێبه‌ش لە پێشانگای کتێبی هەولێر پێش چەند ساڵێك عەرزکرا، هه‌ر ئه‌و كات چاپخانەی ”سوزلر” تورکی هاتن گوتیان، دەبێ ئەو کتێبە نەفرۆشرێ. چونکە پێچه‌وانه‌ی بڕوای سه‌عید نورسییه، به‌ڵام له‌پێشانگاكه زۆر گوێیان بۆ نه‌گیرا، ئەو کتێبە لە تورکیاش دەنگدانه‌وه‌یه‌كی زۆری هه‌بوو. هەرچی کوردە کتێبەکە دەکڕێت و دەستخۆشی بۆ من دەنێرن و دەیانەوێت کە کتێبەکە تەرجەمەی تورکی بکەن، چونکە ئەوە یەکەم کتێبە بەو جۆرە لەسەر سه‌عید نورسی دەنوسرێت.
دوای چاپكردنی كتێبه‌كه زۆربەی زانایانی کوردستان گوتیان ئەوە شتێکی باشە بۆ کورد یەکەم کەسی کە بتوانی فەزاحەتی تورکەکان بخه‌یتەروو کە جورئەتیان کردووە بچن دەستکاری نامیلکەکانی سه‌عید كوردی بکەن، هه‌موو ده‌ڵێن ئێستا بۆمان دەرکەوت کە سه‌عید نورسی کەسێکی نیشتیمان پەروەربووه، چونكه لە کتێبەکەمدا بە خاڵ باسمکردووە.
نوچه‌نێت. بۆچی ئەو کتێبەی تۆ تەرجەمەی کوردی ناکرێت، كه‌تێگەیشتنی خەڵک دەگۆڕێ لەسەر سه‌عید نورسی، بۆچی هەوڵت نەداوە كه‌بەکوردیش ئەم کتێبە جاپ بکرێت؟
د.عەرەفات: دەبێ کەسێک تەرجەمەی ئه‌و كتێبه بکات بە کوردی، بەراستی زۆربەی بەڵگەكان بە عەرەبییەو تەرجەمە دەکرێن، بۆ نمونەی کتێبی “مێژووی بەعەرەب کردنی ئاین”کرابە کوردی و وەزارەتی رۆشنبیری چاپیکرد. ئەگەر ئه‌مه‌ش بکرێت بە کوردی زۆر سودی دەبێت.
برایەکمان هەیە لە سلێمانی کە زۆر بایەخ بە سعید نورسی دەدات، هەمووی کردووە بە کوردی کە یەکەمینجار کتێبەکەی من چاپکرا، دانیشتنێکمان کرد هەموویم بەبەڵگەوە بۆ باسکرد ئەو برادەرە توشی سەدمە بوو، هەستیکرد بۆ تەرجەمەکردنی نامیلکەکانی نورسی دەبێت ئاگای لە کتێبەکەی من بێت، جونکە ئه‌و نامیلکانه‌ی کە لەتورکی کراوە بەعەرەبی، هەمووی جێی سیقه نین بکرێنه کوردی. ئه‌وه هۆشیاریی ده‌وێت، چونكه توركه‌كان تەنیا لەوشوێنە دەستکاری نامیلکەکانی نورسییان کردووە کە پەیوەندی بە کوردو کوردستانەوە هەیە، شتەکانی تریان وەکو خۆی نوسیووه.
نوچه‌نێت: لە کوردستان زۆر کەس وەک پێویست سه‌عید نورسییان نەدەناسی، جەنابیشت یەکێکی لەوانەی کە دەڵێی لە سەرەتادا کەوتمە هەڵەوە دواجار راستکراوەتەوە، بەڵام زۆربەی ئەوانەی لە کوردستان راکانیان بەرامبەر نورسی گۆڕانی بەسەردا هاتووە ئەوانەن کە کەوتونەتە ژێر کاریگەری بزووتنەوەی خزمەتی فەتحوڵڵا گولەن، ئایا تۆش کاریگەری ئەوانت بەسەرەوە نییە؟
د. ئەرەفات: نا نەخێر من باوەڕم بە فەتحوڵڵا گولەن نییە، من بەوە بەناوبانگم کە زۆر رەخنە لە ئیسلامی سیاسی دەگرم، نوسین و کتێبم هەیە، ئیمانم بە ئیسلامی سیاسی و فەتحوڵڵا گولەن نییە، ئەوە قەناعەتی شەخسی من و قەناعەتی منە بۆ نامیلکەکانی سعیدنورسی.
یەک پرسیار هەیە کە بۆچی سعید نورسی لە کوردستان بەناوبانگ نەبووە، یان گرنگ نه‌بووه بۆ كورد؟
هۆكاری ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌یه ئه‌و نامیلکانه‌ی کە لە کوردستان بڵاوبونەته‌وە بەتایبەتی ئەو كه‌سه تورکمانە “ئیحسان..”کردویەتی عەرەبی له ئه‌وه‌وه كراونه‌ته‌وه به‌كوردی، یه‌ك دێڕی له‌سه‌ر كوردبوون و نیشتیمان په‌وه‌روه‌ریی و پرسی كوردی تێدا نییه.
بۆیه لەناو ئەوانەی کە نیشتیمان پەروەرن و عەلمانین پێیان وابووه سه‌عید نورسی هیچی پێ نه‌بووه بۆ كورد، بۆ منیش هه‌روا بوووه، منیش شانازی بە نیشتیمان پەروەری و دەوڵەتی مەدەنی دەکەم، به‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و نامیلكانه وتم ئەم کابرایە فکرەکەی لەگەڵ نیشتیمان پەروەری و دەوڵەتی کوردستان ناگونجێ.
هه‌ر منیش له‌نوسیندا به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چووم له‌سه‌ر ئه‌و نامیلكه ده‌سكاری كراوانه، زۆر نوسەری کورد، وایان به‌سه‌رهات، بۆ نمونه برای بەرێزم د. علی تەتەر کە نوسەرێکی زیرەکە لە دهۆک، کتێبێکی نوسیوە لەسەر “ئەحزابی سیاسی لە کوردستان”زۆر هێرشی کردۆتە سەر سه‌عیدنورسی، منیش ئەوکاتە دەستخۆشیم لێکرد.
بەڵام دوای ئەوەی کە نامیلکە دەستکاری نەکراوەکانم دەستکەوت، له‌و ده‌ستخۆشییه‌شم بۆ د. عه‌لی ته‌ته‌ر په‌شیمان بومه‌وه وره خنه‌م له نوسینەکەی عەلی تەتەر گرت.
هەرچەندە ئەویش مافی خۆیەتی، جونکە بۆ نوسینەکانی پشتی بەو نامیلکانە بەستووە كه‌باسمكرد، منیش سەرەتا هەمان شتم کرد، بەڵام دوای ئەوە بۆم ئاشکرا بوو کە لە راستیدا سه‌عید نورسی مرۆڤێکی گەورەیەو دەبێت کورد شانازی پێوە بکات، رام گۆڕا، ڕام وایه ده‌بێت لەکوردستانیش بایەخی پێبدرێت چونکە تا ئێستا بایەخی پێویستی پێنەدراوە، به‌مه‌به‌ست واناسێنراوە، کە گوایە پیاوێکی ئیسلامییەو موعجیبە بە تورک، یەکێک لەو قسانەی دەڵێن سه‌عید نورسی کردویەتی کە ئەساسی نییە و تورکەکان ئەو درۆیەیان کردووه، گوایە گوتویەتی”یەک تورک بە هەموو ئۆمەتی کورد نادەم”من کە ئەو قسەیەم خوێندەوە پێموابوو دەبێ نامیلکەکانی نورسی لە کوردستان قەدەغە بکرێن و بسوتێنرێن، چۆن قسەی وای کردووە.
بەڵام قسەکە بەو جۆرەیە کەکاتی خۆی، شێخ سه‌عیدی پیران نامەیەکی ناردووه بۆ سه‌عید نورسی گوتویه‌تی، وەرە پشتگیریم بکە بۆ دەوڵەتی کوردی لە ساڵی ١٩٢٥ کە شۆڕشەکەی دەستپێکرا، توركه‌كان وایان تۆماركردووه كه گوایه نورسی گوتویەتی بۆ دەوڵەتی کوردی پشتگیری ناکەم، بەڵام بۆ ئۆمەی ئیسلامی پشتگیری دەکەم، ئەویش هیچ بنەمایەکی راستی نییە. سه‌عیدنورسی گوتویەتی، لە ئێستادا کاتەکە گونجاونییە.
بەڵام به‌و هۆكارانه‌ی كه‌باسمانكرد خەڵکی باشوری کوردستان هه‌ڵه له‌نورسی تێگه‌شتوون، ده‌بێ ئه‌وه راستبكرێته‌وه بزانرێت کە ئەو پیاوێکی نیشتیمان پەروەربووە، چەندەها شتی نوسیوە له‌سه‌ر ئه‌و پرسه بەڵام ئەوە تورکەکانن شتەکانینا گۆڕیوەو بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاریان هێناوە.
نوچه‌نێت: بەرێزت گوتت من دژی ئیسلامی سیاسیم و فه‌تحوڵڵا گوله‌نیش، بۆچی تۆ بە هەمان پێوەر سەیری جەماعەتی گولەن دەکەی؟
د. عەرەفات: سروشتم وایە هه‌ڵوێست لە ئەشخاس وەرناگرم، من لە ئایدۆلۆژیا هه‌ڵوێست وەردەگرم، لای من ئیسلامی سیاسی ئایدۆلۆژیایە، دروستبوونی ئایدۆلۆژیا مەترسییە لەسەر پێکەوە ژیان و لەسەر پرۆسەی دیموکراسی، بۆیە من هه‌رگیز ناڵێم جه ماعەتی ئیسلامی، یان ئیخوان بەشیوەیەکی گشتی قسەدەکەم و قەناعەتم وایە، ئیسلامی سیاسی ئایدۆلۆژیایە چونکە دەیەوێت فکرێکی موعەیەن بەسەر کۆمەڵگەدا بسەپێنێت، ئەوە جێگەی قبوڵکردن نییە.
من دەڵێم بانگەواز راستە بەڵام تێبینیم لەسەر وشەی بانگەواز هەیە. من دەڵێم ئیسلامێکی کوردەواری گرنگه، چۆن لە کاتی خۆیدا له‌کوردستان مەلا هەبوو زۆر تەبیعی بەرگری دەکرد وەک مەلای جزیری و مەلاکانی تری سلێمانی و ناوچەی گەرمیان و رۆژهەڵاتی کوردستان هەتا دەگاتە جزیرەی بۆتان، مەلا هەبوو شعری دەنوسی تۆ شەرم دەکەی بیخوێنیەوە، ئەمە ئاساییه، بەڵام ئێستا ئیسلامی سیاسی بۆتە ئیسلامییه‌کی ته‌کلیف، نەک ته‌بیعی من دەمەوێ ئیسلام وەک خۆی وەربگرین، نەیکەینە ئایدۆلۆژیاو لەسەر کۆمەڵگەی بسەپێنین.
نوچه‌نێت: تۆ ئیسلامی سیاسی وا ناو ده‌به‌ی، به‌ڵام ئێستا بزووتنەوەی خزمەت وا باس دەکەن کە ئەوان بزووتنەوەیەکی نا سیاسین خەریکی پەروەردەکردنی ئاینین، خۆیان بە میراتگری سه‌عید نورسی دەزانن و دەڵێن کە خزمەتێکی گەورەیان بە ئەو کردووە.
د. عەرەفات: ئەوە شتێکی جوانە، بۆ نموونە ئەگەر ئیخوان موسلمین لە چوارچێوەی دەعوە کاریان کردباو نەجونایەتە ناو سیاسەت، ئێستا جەماوەریان زۆر زۆر دەبوو، زۆر جار لەگەڵ یەکگرتوو ئەو قسەیەی دەکەم. من پێش جەند ساڵ مەقالم هەیە، نوسیومە نابێ وشه‌ی ئیسلامی بەکاربهێنن چونکە لە قورئان نەهاتووە.
ئێستا زۆربەی زۆری برایانی یەکگرتوو، یەک لەوان ئەبوبەکر کاروانی ده‌ڵێت، ئێمە هەوڵ دەدەین وشەی ئیسلامی بەکار نەهێنین، و ببینە حزبێکی مەدەنی، ئەگەر ئه‌وه بكه‌ن ئه‌وه به‌ڕای من شتێکی رەوایە، چونكه شوێنی خزمەتکردنی ئیسلام مزگەوتە نەک بارەگای حزب.
نوچه‌نێت : گوتت سه‌ره‌تا ئیخوان موسلمین باشی هێنا کە خەریکی دەعوە بوون دواجار مەترسیان دروستکرد، پێتوایە ئەو مەترسییە له بزوتنه‌وه‌ی خزمه‌تیش چاوه‌ڕوانبكرێت کە ئێستا لە کوردستان چالاکن؟
د. عەرەفات: هەر بزووتنەوەیەک بەگشتی ئەگەر لەدەستپێک هەوڵبدات کاری خێرخوازی بکات و خزمەتی گەل و ئاین بکات، نەک لە چوارچێوەی تنزیمی حزبی، کارێکی باشە. بەڵام مەترسی دووبارەبوونەوەی تەجروبەی ئیخوانییەکان هەیە.
سەلەفییەکانی کوەیت سەرەتا دەعەوی بوون، بەڵام لە پڕبوونە حزبێکی سیاسی و چوونە ناو پەرلەمان هەتا بوونە کارەسات.
من مەترسی ئەوە دەبینم ئه‌و بزوتنه‌وه‌یه ئامانجی تری هه‌بێت، سەرەتا هەوڵبدات کاری دەعوەبکات و خزمەتی ئاین بكات دواتر هه‌نگاوی تری هه‌بێت، وەک ئیخوان موسلمین كه دواتر بوونە مەترسی، كه هه‌رچی فکری توندڕەوو تیرۆرە لە ئیخوان موسلمین دەرچوو.
یەکێک لە زانا بەرزەکانی ئیخوان (ثروت الخرباوي) كاتێك له‌كاركردن له‌گه‌ڵ ئه‌و رێكخراوه پەشیمان بۆوە کتێبێکی نوسی لەسەر ئیخوان(سر المعبد) و دەڵێت، ئیخوان موسلمین هەڵەی گەورەی ئەوەیە کەحزبێکی دەعەوی تەربەوی بوو، دواتر بووە حزبێکی سیاسی تەنزیمی.
ئیخوان رێكخراوێكی ده‌عه‌وی بوو، به‌ڵام له‌هه‌نگاوه‌كانی دواتریدا رێكخستنی تایبه‌تیان دامەزراند، كه بووه هۆی هۆی کارەسات و کوشتنی سەرۆک وەزیران و و وەزیری ئەوقاف و چەندەها نوسەرو کەسایەتی میسر، من ئەو مەرترسییە لە کوردستانیش دەبینم.
بەڵام بەشێوەیەکی گشتی هەرکەسێک بیەوێ خزمەتی دین و دنیا بکات، بەراستی دەبێ وەک مەلا قەدیمیەکانی کوردستان بێت وەک شێخ عبدلقادری کۆیی و شێخ رەزای تاڵەبانی و ئەحمەدی خانی كه هەم مەلاو هەم رۆشنبیر بوون خزمەتی دین و دنیایان کرد.
نوچه‌نێت: بۆچی کورد تائێستا زانایەکی باشی تێدا هەڵنەکەوتووە، ئەگەر هەڵکەوتووە بۆچی نایاناسێنن، بۆ نموونە سەرۆکی یەکێتی زانایانی ئاینی لە کوردستان کتێبێکی لەسەر کارو خزمەتەکانی فتحوڵلا گولەن چاپ و بڵاودەکاتەوە، بۆچی ئەوە بۆ زانایەکی کورد ناکرێت تا رێبازێکی کوردی دروست بێت لە دیندا؟
د. عەرەفات: نەبوونی دەوڵەت بۆ ئەوە هۆکارێکی سەرەکییە، کە زانایانی کورد نەناسرێن، هەرچی زانای كورد هەیە بە تورک یان عەرەب، یان فارس ناسراوه، زانای كورد لە هەموو پارچەکان بە زانای ئه‌و دەوڵەتە لەقەڵەم دەدرێت كه تێیدا ده‌ژی. زانای هەرە گەورەی کورد عه‌بدلکریم موده‌ریس لە هەموو عالەمی ئیسلامیدا موفتی عیراق حسابە نەک کورد، دكتور محه‌مه‌د ره‌مه‌زان بوتي، د، مستەفا زەڵمی، هه‌روا، ئه‌وه‌ش نەبوونی دەوڵەته ناسنامه‌ی كوردبوونی ئەوانی ون کردووە.
ئه‌و ره‌خه‌نه‌یه‌ت به‌جێیه له‌سه‌ر مەلا عبدڵڵە، دەبوایە ئه‌و كاره‌ی لەسەر عالمێکی کورد بکردایە، منیش بۆ خۆم ئه‌و ڕه‌خنانه‌م هه‌بووه، بۆ نمونە براده‌رێكم ویستی نامه‌ی ماسته‌ره‌كه‌ی لەسەر زانایه‌كی فارس بنوسێت، پێمگوت كە ئێمە زانای زۆر گەورەمان هەیە، بۆ لەسەر زانایه‌كی کورد نایکەی.
بۆیه رام وایه ئەگەر کوردستانیش دەوڵەت بوایە دەمانتوانی لە له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و له کۆنفرانسه‌كاندا به‌ناوی خۆمانه‌وه بەشداربین.
نوچه‌نێت: بەڵام دەوڵەت نین و نوسەرو رۆشنبیرو مەلاو هتد ی كورد، خەریکی نوسینی کتێبن لەسەر زانای نه‌ته‌وه‌كانی دیکە کەواتە ئەم دوڵەت نەبوونە ریی لە نوسینی کتێب نەگرتووە، بۆیه پرسیار ئه‌وه‌یه هۆکار چییە له‌سه‌ر ئه‌وانی تر ده‌نوسن و له‌سه‌ر زانایانی كورد نه‌بوونی ده‌وڵه‌ت ده‌كه‌نه به‌هانه‌ی نه‌نوسین؟
د. عەرەفات: له‌گه‌ڵ ئه‌و رایه‌م زۆر ئێمه زۆر زانای کوردمان هەیە كه‌جێده‌ستیان دیاره له‌دیندا، لە بەغداو میسرو وڵاتانی ئیسلامدا ناسراون، پێویسته كاریان له‌سه‌ر بكرێت، ده‌بێت وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف به‌و كاره هه‌ستێت، راستە تەخسیریی هەیەو وەکو پێویست كار نه‌كراوه، بەڵام هەبوونی دەوڵەت له‌وه‌دا ئاسانكاری ده‌كات كه ئێستا ئێمه مۆزه‌خانه‌و كتێبخانه‌ی نیشتیمانیان نییه، هەرچی فۆلکلۆرو نوسینی کوردیی هه‌یه بیهێنینه‌وه کوردستان و له‌وێدا بیانپارێزین تا لەسەریان بنوسرێت، بێگومان تەنها دەوڵەت دەتوانێ ئەمە بکات، چونكه زۆر شت هەیە رێگرە، سەردانی مه‌تحه‌فی وڵاتێك بکەی پرسیاری وڵاتەکەت دەکەن.
به‌ڵام لەگەڵ ئەوەشدا ده‌بێ دان به‌وه‌دا بنێین كه کەموکورتی هەیە، زۆر زانا هەیە پەراوێز خراوە و ده‌بوو بناسێنرێن، بەداخەوە له‌وەزارەتی ئەوقاف تا ئێستاش بەشێک نییە تەرکیز بخاتە سەر بواری فیکرو نوسین و زانست و جەدەل و کۆنفرانس، گۆڤارێكیان هەیە ته‌نها وێنەی وەزیری ئەوقاف بکلاودەکاتەوە کە سەردانی فلان شوێنی کردووە، ئەوە جێگای داخە، پێشریش پێموتون تا کەی ئێوە گۆڤارێك دەردەکه‌ن بۆ وێنه‌كانی خۆتان، له‌جێی ئه‌وه‌ی بابه‌تی زانستی بڵاوبكه‌نه‌وه.
من جێگری سەرۆکی کۆڕبەندی ئیسلامیم، گۆڤارێكمان ده‌رده‌كرد وتم بە هیچ شێوەیەک نابێت وێنە لەسەر گۆڤاره‌كه هه‌بێت، كاری باشمان تێدا ده‌كرد، به‌ڵام به‌هۆی قه‌یرانی داراییه‌وه وه‌ستاین له‌وه‌ش.
به‌ڵام وەزارەتی ئەوقاف کە وەزارەتێکی حکومییە، پیویستە شتی فکریی بەهێز بڵاو بکاتەوە، من كه له‌وڵاتانی تردا سەردانی ئەوقاف دەکەم، ده‌بینم لە بواری فکری و مەعریفی خزمەتی زۆریان کردووە. به‌ڵام لە هەرێمی کوردستان بەداخەوە کە وەزیرێک دێت تەنیا هەوڵدەدات ئیشیک بۆ خۆی بکات.
نوچه‌نێت: ئێوه وه‌ك کۆڕبەندی ئیسلامی گۆڤارەکەتان به‌هۆی قەیرانی دارایی وەستا، بەڵام چالاکی ئەحزابی ئیسلامی وێڕای قه‌یرانه‌كان نه‌وه‌ستاوه، بە هۆی خێرخوازەکانەوە به‌رده‌وامی به‌كاری خۆیان ده‌ده‌ن، پرسیار ئه‌وه‌یه بۆچی خێرخوازەکان پشتگیری ئێوە ناکەن، لە کاتێکدا وه‌ك خۆت وتت، به‌وشێوه گرنگه خزمه‌ت به‌زانستی دین ده‌كه‌ن؟
د. عەرەفات: ئەمە پرسیارێکی زۆر جوان بوو، ئیسلامی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بەداخەوە کاری لەسەر دیاردەیەکی زۆر ناشارستانی کردووە. ئەویش ناشیرینکردنی دەسەڵاتە. ئیسلامی سیاسی لە مالیزیا، یان زۆر وڵاتی ئیسلامی هەوڵیان نەداوە حکومەت ناشیرین بکەن به‌ڵام له‌كوردستان ئه‌وه‌یان كردووه، ئەوان لەسەر ئەم وەتەرە ئیش دەکەن و دەسەڵاتیان ئەوەندە ناشیرین کردووە كه‌خه‌ڵك به‌گومانه‌وه له‌هه‌رچی كه‌سه بڕوانن كه نزیك به‌حكومه‌ته‌كه‌ی خۆی و له‌خزمه‌تی حكومه‌ته‌كه‌ی خۆی كار بكات.
هەرچی زاناو موفەکیرە كه پێچه‌وانه‌ی ئه‌وان بیرده‌كاته‌وه، پێی ده‌ڵێن سه‌ربه ده‌سه‌ڵاته، له‌خزمه‌تی ده‌سه‌ڵاته نه‌ك دین، وایان كردووه ئه‌گه‌ر له‌باره‌ی من كه د. عەرەفاتم و پرۆفیسۆری یاریدەدەرم و چه‌ندین توێژینەوەو کتێبم نوسیووە بۆ خزمەتی دین و میللەتی خۆم، لەکەسێکی ئیسلامی سیاسی پرسیار بكه‌یت، به‌ر له‌وه‌ی بڵێ من چیكردووه، چیم نوسووه، ده‌ڵێت ئه‌و پیاوه پارتییەی كه‌گومڕاو مورتەد بووە ؟
بەداخەوە ئه‌وان قەناعەتیان بۆ خەڵکێك دروستکردووە کە ئەوان نوێنەری ئیسلامن، پارە بدەنە ئەوان خزمه‌تكردنه به‌دین.
نوچه‌نێت: کەواتە ئەوان سەرکەوتوون لە قەناعەت پێهێنانی خەڵکدا، بەلام ئەکادیمییەکان نەیانتوانی قەناعەت بە خەڵک بهێنن تا چ نه‌بێ هاوكاریی گۆڤاره‌كه‌یان بن ؟
د. عەرەفات: نەخێر، وا نییه، من ئێستا بابەتێک دەنوسم لەسەر کۆتایی ئیسلامی سیاسی لە عیراق، ئیسلامی سیاسی ته‌واو بوو رۆیشت و نامێنێ، ئەردۆغان بەو عەزەمەتەی خۆیەوە دوێنێ گوتی، دەوڵەتی عەلمانی زەرورییە بۆ ئێمە، بە قەناعەتەوە ئه‌و قسەی کرد، چونکە دەوڵەتی عەلمانی بەیەک چاو سەیری هەموو ئاین و مەزهەبەکان دەکات.
ئیسلامی سیاسی دەبێت خۆی بگۆڕێت، چونکە کۆتایی هاتووە، بڕوانه عیراق حزبی دەعوە، کە حزبێکی دێرینی ئیسلامییه، خەریکە کۆتایی دێت، هەموو شیعەکان گەیشتونەتە ئەو قەناعەتەی کە دەبێت حزبی دەعوە بڕوات.
لە کوردستانیش ئیسلامی سیاسی کۆتایی هات، بۆیە من باسی دەوڵەتم کرد، فەیلەسوفێکی ئەڵمانی لە کتێبێکی خۆیدا، دەڵێت، کاتێک دەوڵەت نەبوو ئیسلامی سیاسی گەشە دەکات، هەوڵدەدات لە رێگەی هەژاری و موحتاجی خەڵک، جەماوەرێک بۆخۆی دورست دەکات. كوردستانیش به‌ره‌و ده‌وڵه‌ت ده‌ڕوات و ئه‌و ده‌رفه‌ته له‌به‌رده‌م ئه‌واندا تا دێ بچوكتر ده‌بێته‌وه.
ئه‌نجامه‌كه روونه، ته‌نها بپرسه لە سەرەتای دروستبوونیان ئیسلامی سیاسی له‌كوردستان جەماوەریان چەندبوو؟ ئێستا جەماوەریان چەندە؟ ده‌گه‌یته وه‌ڵامی دروست.
نوچه‌نێت: به‌ڵام لە میسر دەوڵەتیش هەبووه، بەڵام ئیسلامی سیاسی جەماوەری زیاتر بووه، له‌توركیاش هه‌روا.
د. عەرەفات: نەخێر وانییە، مورسی لە ئینتیخابات چەند ده‌نگی هێنا؟ یەک پرۆسێنتی لە حزبی عەلمانی زیاتربوو، ئەویش لەسەرەتادا، دواتر بۆ خەڵکی میسر دەرکەوت کە بەردەوامبوونی ئیخوان موسلمین لە دەسەڵات کارەساتە.
ئەوە قسەی من نییە قسەی قیاداتی ئیخوان موسلمینە، قسه‌ی ئەوانەی سه‌ركرده‌ی ئیخوان بوون و کە وازیان هێناوە لێی.
نوچه‌نێت: لە قوتابخانەکانی کوردستاندا وانەی ئاین هەیە، چ خوێندنه‌وه‌یه‌كت بۆ ئه‌وه هه‌یه ئەگەر لەدەرەوەی سیسته‌می خوێندن کۆمەڵێک رێکخراوی ئیسلامی یان کۆمەڵایەتی هەوڵبدەن پەروەردەی دینی بگوازنەوە ناو قوتابخانەکان؟
د. عەرەفات: پەروەردەی ئاینی بچێته ناو قوتابخانە شتێکی زۆر ئاساییە، بەڵام ده‌بێت بزانین ناوەرۆك و ئامانجی ئه‌و په‌روه‌رده چییە، هەندێ بابه‌ت لەناو مەنهەجی پەروەدەی ئیسلامی هه‌یه بەراستی به‌کەڵکی کۆمەڵگەی ئێمە نایەت. راسته جیهاد لە قورئان هاتووە، بەڵام شێوازی خستنە رووی بابەتەکە یان تەرحکردنی و باسکردنی جیهاد، بۆ قوتابی نابێت به‌ڵكو دەبێت کەسانی پسپۆڕ ئه‌وه بکەن. کەواتە دەبێ مەنهەجی دینی و پەروەدەی دینی کەسانی پسپۆڕ كاری له‌سه‌ر بكه‌ن و پێیدا بچنه‌وه تا مەنهەجێک بێت قوتابی لێی حاڵی بێت و نەبێتە هۆی کێشەو ئاژاوە.
نوچه‌نێت: بۆ نموونە بزووتنەوەی خزمەت، چەندین قوتابخانەو زانکۆیان هەیە لە تەنیشتی وانە زانستییەکان، بەو رێبازەی کە خۆیان هەیانە خەریکی پەروەردەکردنی ئاینین. ئەوە چۆن دەبینی؟
د عه‌ره‌فات : ئەمە پڕۆژەی سه‌عید نورسییە و ئه‌وان سودی لێ ده‌بینن، من لە کتێبەکەی خۆم باسمکردووە، یەکەم پڕۆژەی نورسی دروستکردنی زانکۆی زەهرا بووە لە دیاربەکر، لە وان و کوردستان، یەکێک لە پڕۆژەکانی سه‌عید نورسی ئەوەبووە کە ئێستا ئەردۆغان لەسەری دەڕوات، نورسی قسەیەکی زۆر جوانی هەیە، كه بە سوڵتان عبدولحمیدی گوتووە، گەورەم لە کوردستانی ئێمە هەرکەسێک تەنیا زانستە ئیسلامییەکان بخوێنێت، بەبێ زانستی سەردەمی کیمیاو فیزیاو ئەوانی تر مرۆڤێکی دەمارگیرو توندڕەوی دەردەچێت. هەرکەسێک تەنیا زانستی سەردەمی بخوێنێت، ئەوە که‌سێكی مولحیدی لێ دەردەچێت.
بۆیە باشترین چارەسەر ئەوەیە، هەرکەسێک لە زانکۆی زەهرا دەربچێت، کە پڕۆژەی سه‌عید نورسییە، دەبێ زانستە دینییەکان و زانستی سه‌رده‌میش بخوێنێت، بۆ ئەوەی کەسێکی معتدل واته ميانره‌و دەربچێت، هه‌ر ئه‌وه‌ش وایكردووه هەمووئەوانەی کە دەرچووی مەدرەسەی سه‌عید نورسین هەمووی معتدل واته ميانره‌و و پڕۆفیسۆرن.
من زۆر باسی ئەوەم کردووە، لە سیمینارو کۆڕو كۆبونه‌وه‌كان، كه كێشه‌ی ئێمه لە کوردستان ئەوەیه کەسەکان یان دینداری توندڕەو یان مولحیدی توندڕەومان هەیە. حەلی وەسەتیش ئەوەیە مرۆڤێکی خواناس بە لەگەڵ ئەوەش دەتوانی زانستخوێنیش بیت، وه‌ك ئه‌وه‌ی کەسی دیندار هەیە پرۆفیسۆری کیمیایە.
نوچه‌نێت: من مەبەستم بزووتنەوەی خزمەتە. کە ئێستا بەو جۆرە کاردەکەن، ئایا هیچ شتێك هه‌یه جێی ترس بێ له‌جۆری په‌روه‌رده‌ی ئه‌وان؟
د. عه‌ره‌فات: من ده‌ڵێم دەبێ ئێمه خۆمان خاوەن پڕۆژە بین، لەگەڵ ئەوەدانیم کە فکرێک لەدەرەوە بێنین کە خاوەنەکی خەڵکی وڵەتێکی ترە، من ده‌مه‌وێ وه‌ك كورد نەبینە تابیع، خۆمان فكر دارێژین. من کە قسەیەک تەرح دەکەم دەڵێم هی سه‌عید نورسییە نەک فڵان بزووتنەوە.
نوچه‌نێت: بەڵام من باسی ئەو بزووتنەوەیە دەکەم کە ئێستا لە کوردستان چالاکن. لایەنی نیگەتیف و پۆزەتیڤی ئەوان چییە؟
د عه‌ره‌فات: من وەکو خۆم لەگەڵ ئەوەدانیم حزب هەبێت به ناوى دين، هەر کەسێک هەبێت خزمەت بە ئاین بکات لە هەرێمی کوردستان و سەر بەدەرەوە نەبێت ئێمە پشتگیری لێدەکەین، وەکو یەکگرتوو کە سەر بە ئیخوان موسلمینن یان کۆمەڵ سەر بە شوێنێکی ترن یان حزبی ئیسلامی عیراقی، ئێمە دەمانەوێت خۆمان وەکو کورد ببینە خاوەن فکرو پڕۆژەو هەرشتێک کە لە خزمەتی هەرێمی کوردستاندا بێت.
نوچه‌نێت: ئەگەر فکرەیەک لە دەرەوە بێت و بپەڕێتەوە ناو قوتابخانەکانی ئێمەوە، ناو گەنج و منداڵانی ئێمە چ مەترسییەک دەبینی؟
د . عه‌ره‌فات : ئەو فکرە وەکو فکر باسدەکەم و وەریدەگرم، زۆرشتی ئەفکاری عەرب کە جوانە وەریدەگرم، بەبێ ئەوەی بڵێم ئەوە هی فڵان شوێنە، با شتی جوان وەربگرین، نەک فکرێک وەربگرین و ببینە تابیعی ئەو فکرە، بڵاوی بکەینەوە تەشجیعی خەڵکی بۆ بکەین.
نوچه‌نێت: تا چەند پێتوایە بزووتنەوەی خزمەتی فەتحوڵڵا گولەن، میراتگری سه‌عید نورسین لێرەو لە تورکیاش؟
د. عه‌ره‌فات : من دەڵێم خەڵکی کوردستان باوەرتان به فکری نورسی هەبێت، چونکە فكری عالمێکی کوردە سودی لێوەربگرن، به‌ڵام باسی فه‌تحوڵڵا گوله‌ن ناکەم، من پشتگیر له‌و فكره ده‌كه‌م كه فكری عالمێکی کوردە، بۆیە لە کتێبەکەی خۆم لە دوورو له‌نزیک ناوی فه‌تحوڵڵا گولەنم نەهێناوەو ناشیهێنم، چونکە من دەمەوێ لەسەر فکری خۆم وەک نیشتیمان پەروەرێک و كاربكه‌م، ده‌مه‌وێ له‌كوردستانیش وه‌ك فكری زانایه‌كی كورد كار له‌سه‌ر بڕوای نورسی بكه‌ین، نه‌ك وه‌ك فكری بزوتنه‌وه‌یه‌ك قبوڵی بكه‌ین و وه‌ریبگرین.
ئەوان و ئه‌ردۆگانیش دەستیان خۆش بێت توانیویانه سود له‌و فكره به‌قازانجی خۆیان وەربگرن. جێی داخیشه كه ئێمە وه‌كو كورد نەمانتوانی ئه‌وه بكه‌ین، له‌كاتێكدا ئەوەم بە سەرکردایەتی کوردیش وتووه.
ماوه‌یه‌كی زۆر له‌مه‌وبه‌ر سیمینارێكم لەسەر سه‌عید نورسی، هه‌بوو، له‌وكاته‌دا سەرکردەیەکی ئیسلامی سیاسی گوتی، خۆزگە ئەوەندەی ئێمە سود لە حەسەن بەننا وەرده‌گرین سودمان لە سه‌عید نورسی وەرگرتایە.
منیش هه‌مان مه‌به‌ستم هه‌یه، لە میسر حەسەن بەننا بە هیچ عالمێک ناگۆڕنەوە، کە نەئەوەندە مستوای بەرزە و نه رابه‌رێكی باشیش بووه، به‌ڵكو ته‌نها مامۆستایەکی ئاسایی بووە، کەچی لای میسرییەک حسن بەننا نیشانە و رەمزی ئاینه، له‌كاتێكدا ئاستی ئه‌و هه‌رگیز له‌ئاستی سه‌عید نورسی نه‌بووه، بۆچی كورد له‌جێی به‌ننا نورسی ناكاته سه‌رچاوه بۆخۆی، بۆچی شانازی به‌نورسییه‌وه نه‌كه‌ین و به‌سودی كوردستان كار له‌سه‌ر بڕواو فكره‌كه‌ی نه‌كه‌ین؟ بۆچی سه‌ركردایه‌تی كوردیش وه‌ك توركه‌كان سود له‌و زانا كورده‌و ڕێگاكانی ئه‌و وه‌رنه‌گرێت؟
