هه‌رێم به‌ سیاسه‌تێكی نوێوه‌ ده‌چێته‌ ناو دانوستانه‌كان

نوچەنێت

رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ ٢١-١-٢٠١٨، شاندی باڵای هه‌رێمی كوردستان به‌ سه‌رۆكایه‌تی نێچیرڤان بارزانی، سه‌رۆكوه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌ندامێتی قوباد تاڵه‌بانی جێگری سه‌رۆكوه‌زیران، فوئاد حوسێن، سه‌رۆكی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان و سه‌فین دزه‌یی، گوته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان‌ لە تاران له‌لایه‌ن حه‌سه‌ن روحانی، سه‌رکكۆماری ئێرانه‌وه‌ پێشوازییان لێكرا.

چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوور[١]

رۆژی شه‌ممه‌ ٢٠-١-٢٠١٧ نێچیرڤان بارزانی، سه‌رۆكوه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌ یاوه‌ری شاندێك، كه‌ پێکهاتبوو هه‌ریه‌ك له‌ قوباد تاڵه‌بانی جێگری سه‌رۆكوه‌زیران و فوئاد حوسێن سه‌رۆكی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێكهاتبوون، به‌ سه‌ردانێك گه‌یشتنه‌ به‌غدای پایته‌ختی عێراقی فیدراڵ ، له‌گه‌ڵ حه‌یده‌ر عه‌بادی سه‌رۆكوه‌زیران كۆبوونه‌وه‌.

له‌ دیدارێكدا دوا پێشهاته‌ سیاسی و ئه‌منییه‌كانی ناوچه‌كه‌ و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستووری عێراق، گفتوگۆی له‌سه‌ر كرا. هه‌ردوولا هه‌ڵوه‌سته‌یان له‌سه‌ر‌ دوا پێشوه‌چوونه‌كانی گفتوگۆكانی نێوان تیمه‌كانی هه‌ولێر و به‌غدا، له‌سه‌ر پرسی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان و خاڵه‌ سنوورییه‌كان و فڕۆكه‌خانه‌كانی هه‌رێم كرد. هه‌روه‌ها به‌رده‌وامی ئه‌و كۆبوونه‌وه‌ و دیدارانه‌یان به‌مه‌به‌ستی هه‌رچی زوو ته‌واوكردنی ڕێكاره‌كانی ناردنی موچه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان و كردنه‌وه‌ی فڕۆكه‌خانه‌كان‌، دووپات كرده‌وه‌‌.    تاوتوێكردنی چه‌ند بابه‌تێكی په‌یوه‌ندیدار به‌ بواره‌كانی نه‌وت و پابه‌ندبوون به‌ ده‌ستووری عێراقه‌وه، لایه‌نێكی دیكه‌ی دیداره‌كه‌ بوو.

دوای دیداریان له‌گه‌ڵ عەبادی، شاندی باڵای حکومەتی هەرێم، به‌ره‌و تارانی پایته‌ختی كۆماری ئیسلامی ئێران به‌ڕێكه‌وت. هەروەها سه‌ردانی شاندی باڵای هه‌رێم بۆ تاران دوای داوه‌تێكی فه‌رمی كۆماری ئیسلامی ئێران هات.

چارەسەر کێشەکانی هەولێر و بەغدا بەپێی دەستوور[٢]

نوسینگەی سەرۆکوەزیرانی عێراق،دوای کۆبوونەوەی  نێچیرڤان بارزانی و عەبادی راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و دەڵێت، گفتوگۆ لەبارەی دۆخی سیاسی و ئەمنی و چارەسەر کێشەکانی حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان بەپێی دەستوور کراوە. عەبادی هەڵوێستی حکومەتی عێراقی دووپاتکردەوە بە گرنگی پابەندبوون بە سنووری هەرێمی کوردستان، کە لە دەستووردا نووسراوە.

عەبادی، جەختی لەسەر بەردەوامی کاری لیژنەی تایبەت بە فڕۆکەخانەکان کردووەتەوە، بۆ ئەوەی کارەکانیان تەواو بکەن و دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی بۆ فڕۆکەخانەکانی هەولێر و سلێمانی، بگه‌ڕێته‌وه‌. هەروەها پێویستە دەسەڵاتی حکومەتی ئیتیحادی بگەڕێتەوە بۆ هەموو دەروازە سنوورییە نێودەوڵەتییەکان و فڕۆکەخانەکان، کە بەپێی دەستوور لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیدان.

حەیدەر عەبادی باسی لەوەش کردووە، كه‌ گرنگە هەرێمی کوردستان نەوتی بەرهەمهێنراو رادەستی دەسەڵاتی ناوەندی بکات و هەناردەکردنی نەوت لەڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆی حکومەتی ناوەندییەوە بێت.

لەبارەی کاری لیژنەکان بۆ وردبینی موچە، عەبادی بە پێویستی زانیوە لیژنەکان کارەکانی تەواو بکەن، بۆ ئەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بنێردرێت و جەختیشی لەسەر پەلەکردن لەو پرسەدا کردووەتەوە. عەبادی جەختی لەسەر یەکێتی و سەروەری خاکی عێراق کردووەتەوە و رایگەیاندووە، هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بەشێکن لە گەلی عێراق.

کۆبوونەوەی نێچیرڤان بارزانی و حه‌سه‌ن روحانی[٣]

لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆ (یەکشەممە٢١-١-٢٠١٨) حەسەن روحانی و شاندی کوردستاندا بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی، روحانی پاراستنی په‌یوه‌ندییەکانی هەولێر و تارانی به‌پێویست زانیوە به‌ تایبه‌تی، كه‌ هه‌رێمی كوردستان گرنگی به‌ ئاسایشی ئێران و ناوچه‌ سنوورییه‌كان ده‌دات، خوازیاریش بوو سه‌قامگیری له‌ ناوچه‌كه‌ جێگیر ببێت و خه‌ڵكی هه‌رێمی كوردستان، له‌ خۆشگوزه‌رانیدا بن”.

لەبارەی دانوستاندنەکانی هەولێر و بەغدا، سەرۆککۆماری ئێران، چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان و فه‌راهه‌مكردنی مافه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان و هه‌موو پێكهاته‌كانی دیكه‌ی عێراق‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوور به‌‌ پێویست زانیوە، له‌وباره‌یه‌شه‌وه‌ ده‌ستخۆشی له‌ شاندی هه‌رێمی كوردستان كرد، كه‌ رۆژی شەممە له‌ به‌غدا بووه و گفتوگۆیان له‌سه‌ر كێشه‌‌ هه‌ڵواسراوه‌كان ده‌ستپێكردووه‌.

رووحانی گوتوویەتی “هەموو نەتەوەکان لە وڵاتانی ناوچەکە بەتایبەت کوردی عێراق، دەبێت لەچوارچێوەی دەستوور و یەکپارچەیی خاکی ئەو وڵاتانە،  بە مافە شەرعی و یاساییەکانیان بگه‌ن”.

لای خۆیه‌وه‌ نێچیرڤان بارزانی جه‌ختی له‌وه‌ كردووەتەوە، سیاسه‌تی حكومه‌ت و لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌وه‌یه‌ فاكته‌ری سه‌قامگیریی بن له‌ ناوچه‌كه‌دا، هه‌رواش ده‌مێننه‌وه‌. هه‌روه‌ها به‌پێویستی زانی له‌كاتی درووستبوونی هه‌ر حاڵه‌تێكی نه‌خوازراودا، هه‌ماهه‌نگی و گفتوگۆی زیاتر له‌ نێوان هه‌دوولادا هه‌بێت.‌

سەرۆکوەزیران نێچیرڤان بارزانی راشیگه‌یاندووە،  چاوه‌ڕێده‌كرێت ئێران بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستووری عێراقی فیدراڵ و دابینكردنی مافه‌ ده‌ستوورییه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان، له‌سه‌ر هه‌وڵه‌كانی به‌رده‌وام بێت، ئەگه‌ر زووتر ئه‌و كێشانه‌ به‌پێی ده‌ستووری عێراق چاره‌سه‌ر كرابان، به‌شێكی زۆر له‌و رووداوانه‌ی كه‌ هاتنه‌ئاراوه‌، روویان نه‌ده‌دا.

لەبارەی کردنەوەی دەروازە سنوورییەکان، نێچیرڤان بارزانی بە سەرۆککۆماری ئێرانی گوتووە “كردنه‌وه‌ی ده‌روازه سنوورییه‌كان، پاڵپشتییه‌كی باش بوو بۆ خه‌ڵكی كوردستان به‌تایبه‌تی بۆ بازرگان و سه‌رمایه‌داران و ئه‌و خه‌ڵكه‌ی‌ له‌و سنوورانه‌دا كار ده‌كه‌ن. هیوای خواستووە هه‌وڵه‌كان بۆ فراوانتركردنی په‌یوه‌ندییه‌ ئابوورییه‌كان به‌رده‌وام بن و له‌وباره‌یه‌‌وه‌ ئاماده‌ییی هه‌رێمی كوردستانی بۆ هه‌ر ئاسانكارییه‌ك نیشاندا”.

کۆبوونەوەی نێچیرڤان بارزانی و عه‌لی شه‌مخانی[٤]

له‌ دووه‌م وێستگه‌ی دیداره‌كانی سه‌ردانه‌كه‌یاندا بۆ تاران، پاش نیوه‌ڕۆی ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌ممه‌ ٢١-١-٢٠١٨، شاندی باڵای هه‌رێمی كوردستان به‌ سه‌رۆكایه‌تی نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكوه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان، له‌لایه‌ن عه‌لی شه‌مخانی سکرتێری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی كۆماری ئیسلامی ئێران، پێشوازییان لێكرا.

ده‌رباره‌ی كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، عه‌لی شه‌مخانی هیوای خواستووە، هه‌موو ئه‌و كێشانه‌ی به‌ هه‌ڵواسراوی ماونه‌ته‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستووری عێراق و به‌ڕێگه‌ی دیالۆگ و گفتوگۆ چاره‌سه‌ربكرێن. ئاماده‌یی وڵاته‌كه‌یشی بۆ هاندانی هه‌ردوولا له‌ گفتوگۆكاندا نیشاندا. هه‌روه‌ها هیوای خواست سه‌قامگیری له‌ ناوچه‌كه‌دا جێگیر بێت. به‌شێوه‌یه‌ك بژێوی هاوڵاتیانی ناوچه‌كه‌ به‌گشتی و به‌تایبه‌تی هه‌رێمی كوردستان و كۆماری ئیسلامی ئێران به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بچێت.

سه‌رۆكوه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ئاماژه‌ی‌ به‌وه كرد‌ووە، كوردستان خوازیاری ئه‌وه‌یه‌، هه‌میشه‌ په‌یوه‌ندیی باش و دۆستانه‌ی له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ به‌گشتی و به‌تایبه‌تی كۆماری ئیسلامی ئێران هه‌بێت.

نێچیرڤان بارزانی به‌ پێویستی زانیوە، ئێران له‌و گفتوگۆیانه‌ی ئێستا له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا به‌ڕێوه‌ ده‌چن‌، هاوكار بێت و رۆڵی خۆی بۆ له‌یه‌كدی نزیككردنه‌وه‌ و چاره‌سه‌ر كردنی كێشه‌كان و دابینكردنی مافه‌ ده‌ستوورییه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان بگێڕێت، چونكه‌ گه‌ر مادده‌ و به‌نده‌كانی ده‌ستووری عێراق، وه‌ك خۆی جێبه‌جێ بكرێن ئه‌وا زۆربه‌ی ئه‌و كێشانه‌ به‌ ئاسانی چاره‌سه‌ر ده‌بن و بارودۆخی هاوڵاتیانی عێراق، به‌ هه‌موو پێكهاته‌كانییه‌وه‌ به‌ره‌و باشتر ده‌چێت. دووپاتیكردووەتەوە،‌ هه‌رێمی كوردستان هه‌رده‌م فاكته‌ری سه‌قامگیری بووه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا و هه‌ر واش ده‌مێنێته‌وه‌. زۆر گرنگی به‌ جێگیربوونی ئاسایشی وڵاتانی دراوسێ ده‌دات.

هەرێمی كوردستان هاوسەنگی په‌یوەندییەكانی لەگەڵ توركیا و ئێران رابگرێت[٥]

د. فوئاد مەعسوم، سەرۆك كۆماری عیراق، كۆبوونەوەكانی ئەم دواییەی نێوان هەرێم و بەغدا و سەردانی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا، لە چوارچێوەی هەوڵەكان بووە بۆ كۆتاییهێنان بە كێشەكانی هەرێم و بەغدا.

 لەبەشێكی تری گوتەكانیدا دكتۆرفوئاد مەعسوم رایگەیاند، كۆبوونەوەكان سەرەتاییەكی باشن بۆ رێككەوتن و كۆتاییهێنان بە تەواوی كێشەكان راشیگەیاند: ئاسۆی رێككەوتنی كۆتایی لە ئێستادا دەركەوتووە.

کێشەی نێوان هەولێر و بەغدا کاریگەری لەسەر تارانیش دەبێ[٨]

مامۆستایانی زانكۆ ده‌ڵێن، تاران بە شێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەری لەسەر بەغدا هەیە، بۆیە سەردانی نێچیرڤان بارزانی و شاندی یاوەری، هەم پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئێران ئاسایی دەكاتەوە، هەمیش ئێران یارمەتیی هەولێر و بەغدا دەدات، كە كێشەكانی نێوانیان چارە بكەن، چونكە چارەكردنی كێشەكان لە بەرژەوەندیی ئەو وڵاتەدایە.

دكتۆر ساڵح مەلاعومەر، مامۆستای زانكۆ، كە دكتۆرای لە زانستە سیاسییەكاندا هەیە، بە ماڵپەڕی فەرمی پارتی دیموكراتی كوردستان رایگەیاند”ئەگەر تەماشای كوردستان و عێراق بكەین، پەیوەندییەكان دوای پرۆسەی ڕیفراندۆم و ڕووداوەكانی ١٦ی ئۆكتۆبەر تێك چووبوون، بەغداش ڕۆژ بە ڕۆژ گوشارەكانی لەسەر كوردستان زیاتر دەكرد، وەكو داخستنی فڕۆكەخانەكان و سنوورەكان، كێشە لە دوای كێشەی دروست دەكرد، هەتا بۆ چارەكردنی كێشەكان ئامادە نەبوو لەگەڵ هەرێمی كوردستان دابنیشێت، بەڵام ئەو سەردانەی سەرۆكی حكوومەت بۆ بەغدا بووە هۆی ئەوەی كە پەیوەندییەكان لەجیاتی دروستكردنی كێشە بەرەو خاوبوونەوە بچن، ئەوەش دەرفەتێكی باشتر دەڕەخسێنێت، كە كێشەكان چارە بكەن.”

دكتۆر ساڵح مەلاعومەر روونی ده‌كاته‌وه‌ كه‌”ئێران دەتوانێت ڕۆڵێكی ئه‌رێنی هەبێت لەسەر پەیوەندییەكانی هەولێر و بەغدا، چونكە تاران بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ كاریگەریی لەسەر بەغدا هەیە، تا راددەیەكی زۆر عێراق لە ژێر هه‌ژمونی ئێران كار دەكات، ئێران پاڵپشتییەكی تەواوی لە شیعە دەكرد بۆ ئەوەی لە دژی هەرێمی كوردستان بوەستێتەوە، ئەوەش لەبەر ئەوە بوو كە لێكتێگەیشتنێكی تەواو لە نێوان هەولێر و تاران نەبوو، چونكە ئێران وای بیر دەكردەوە كە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم دژی ئێرانە، بەڵام ئەوە دژی هیچ وڵاتێك نەبووە، بەڵكو بە هۆی ئەو كێشانەی لە ناو عێراق هەن، وای لە كوردستان كرد كە پەنا بۆ ئەو پرۆسەیە ببات، بۆیە سەردانی نێچیرڤان بارزانی هەم پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئێران باشتر دەكات، هەمیش ئێران یارمەتی هەولێر و بەغدا دەدات، كە كێشەكانی نێوانیان چارە بكەن، چونكە ئەگەر كێشە لە نێوان هەولێر و بەغدادا هەبن لە بەرژەوەندیی تارانیشدا نییە.”

دكتۆر هەوار نێروەیی، مامۆستای زانكۆ لە دهۆك دەڵێت “پاش ڕووداوەكانی١٦ی ئۆكتۆبەر سەركردایەتی كورد زیاتر بەوە خەریكن، كە خۆیان ڕێكبخەنەوە، كە بابەتێكی زۆر گرنگ و هەستیارە، بەتایبەتی حكومەتی هەرێم لە هەوڵدایە خۆی رێكبخاتەوە هەر لەبەر ئەوە ئەو سەردانانە دەكرێن و هەر جارە و سەردانی وڵاتێكی جیهان دەكەن، لە داهاتووشدا سەردانی توركیا و چەند وڵاتێكی دیكە دەكەن، ئەوەش پەیوەندیی بە رێكخستنەوە هەیە، چونكە ١٦ی ئۆكتۆبەر بناغەی سیستەمی سیاسی كوردستانی هەژاند، بۆیە خۆڕێكخستەوە زۆر گرنگە، هەنگاوی دووەم ئەوەیە جارێكی تر پەیوەندییەكان لەگەڵ جیهان، بەتایبەتی لەگەڵ ئێران نۆرماڵ بكرێنەوە، چونكە ئێران رۆڵێكی گرنگی لەسەر هەیكەلی حكوومەتی عێراق هەیە، ئەگەر ئێران رازی بێت، عێراقیش رازی دەبێت، بۆیە سەردانی شاندی حكوومەتی هەرێم بۆ ئێران زۆر گرنگە و ئەو وڵاتە دەتوانێت كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا چارە بكات، بۆیە ئەو سەردانە هەنگاوێكی گرنگە”.

ئەنجام 

به‌لێكدانه‌وه‌ی دۆخی سیاسی ناوچه‌كه‌و چاودێرانی سیاسی، ده‌كرێت ئێستاو له‌ قۆناغی خۆئاماده‌كردن بۆ هه‌ڵبژاردن، كه‌ چاوه‌ڕێ ده‌كرێت به‌غدا نه‌رمی بنوێنێت، هه‌روه‌ها دۆخی ناوخۆی ئێران و خۆپیشاندانه‌كان، كاریگه‌رییان له‌سه‌ر دانوستانه‌كان ده‌بێت، بۆیه‌ ده‌بێت كورد ئه‌مجاره‌ به‌ سیاسه‌تێكی نوێ و ئه‌زمونێكی نوێوه‌ بچێته‌ ناو گفتوگۆ و دانوستانه‌كان.  هەروەها یەکدەنگی کورد گرنگییەکی تری قۆناغەکەیەو  پێویستە کورد ناوماڵی خۆی رێکبخاتەوە، ئەم هەلە -لە دەست نەدات و بەسیاسەتێکی نوێوە هەوڵی جێگیرکردنەوەی پێگەی هەرێم لە سیاسەتی ناوچەکە بدرێت و هه‌رێم به‌ سیاسه‌تێكی نوێوه‌ بچێته‌وه‌ گۆڕه‌پانی دانوستانه‌كان.

زۆرێك له‌ كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندن و چاودێرانی سیاسی، سه‌ردانه‌كه‌ به‌ گرنگ و سه‌ره‌تایه‌كی باش باس ده‌كه‌ن.

سەرچاوە

١ـ http://cabinet.gov.krd/a/d.aspx?s=040000&l=13&a=56316

٢ـ http://www.nuche.net/?p=113365

٣ـ http://cabinet.gov.krd/a/d.aspx?s=040000&l=13&a=56319

٤ـ http://cabinet.gov.krd/a/d.aspx?s=040000&l=13&a=56320

٥ـ http://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=36177&Jor=1

٦ـ http://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=36142&Jor=1

٧ـ http://www.pukmedia.com/KS_Direje.aspx?Jimare=109882

٨ـ http://www.kdp.info/a/d.aspx?l=13&a=106292