بەهرە حەمەڕەش
دکتۆر ساڵح مەلا عومەر، پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە کۆلێژی یاساو رامیاری زانکۆی سەڵاحەدین، لە دیدارێک لەگەڵ نوچەنێت، باس لە قەیران و تەنگژەکانی نێوان عێراق و هەرێم، کاریگەری دپلۆماسیەتی نێچیرڤان بارزانی لەسەر دۆخی ناوخۆ و دەرەوە دەکات و بە دپلۆماسیەتێکی سەرکەوتوو وەسفی دەکات.
نوچەنێت: لە دوای شانزەی ئۆکتۆبەرەوە، هەرێم رووبەرووی گەلەکۆمەی ئیقلیمی بووە، جیهان بەرامبەری بێدەنگ بوو. کە- کەرکوک کەوتە دەست حەشدی شەعبی و هێزی چەکداری میلیشیا، پێتوایە کێشە ناوخۆییەکان هۆکار بوون بۆ ئەم کەوتنە؟
دکتۆر ساڵح: ئەگەر وەکو شەترەنجێکی سیاسی تەماشای بکەین. هۆکاری ناوچەیی و جیهانی و ناوخۆ، لەدوای ریفراندۆم کاریگەرییان لەسەر ئەم کەوتنە هەبوو. هۆکاری ناوخۆیی، خیانەتەکەی ئەو گروپەی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بوو. لەوەی کە هێزی پێشمەرگە نەتوانێ بەرگری لە کەرکوک بکات و رێککەوتنیان لەگەڵ بەغداو ئێران کردبوو. ئەوەش کاریگەری زۆ ر زۆر نەرێنی لەسەر بارودۆخی هەرێمی کوردستان دانا. هۆکارێکی سەرەکی، شکستی ئامانجی ریفراندۆم بوو. ئەوەی جێی داخە ئەم خیانەتی ناوخۆییە. یەکەم جار نییە روودەدات. لە ساڵەکانی ١٩٢٠وە تا ئێستا کورد بە هۆکاری خیانەت، نەیتوانیوە دەوڵەت دروست بکات.
وێڕای ئەمە، بە دڵنیاییەوە دەوڵەتانی هەرێمیش کاریگەرییان هەبووە. ئێران ئینجا تورکیا، ئەگەر ئێران پشتگیری لە حکومەتی عیراق نەکردبا، ئەو حکومەتی عیراق ئەو هێزەی نەبوو. کورد سەرکوت بکات. تورکیا لە کەناڵەکانەوە شەڕی سایکۆلۆژی دەکرد، واتە شەڕی تورکیا زیاتر لە رێگەی راگەیاندنەوەبوو. هاوکات سیاسەتی نێودەوڵەتیش کەمو کورت بووە.
ئەوەی کورد کردی کارێکی نایاسایی و دژی کەس نەبوو. لە رێگەی ریفراندۆمەوە داوای مافی یاسایی خۆی دەکات. بە پێی یاسای نێودەوڵەتی هەر نەتەوەیەک مافی ئەوەی هەیە، کە بڕیار لەسەر مافی چارەنوسی خۆی بدات. ئەگەر-رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و، زلهێزانیش دەیانتوانی رۆڵی ئەرێنیان هەبا بەڵام بە پێچەوانەوەبوو.
هۆکارێکی تری ئەم پاشەکشێیە ئەوەبوو، کە دیاربوو پێشتر بەریتانیاو عیراق و ئێران، لەسەر ئەم فاکتەرە رێککەوتوون. وادەبینرێت کە ئەمریکاش ئاگاداربووبێ، چونکە شەوی ١٥ی ئۆکتۆبەر بریت مەکگۆرک لە بەغدا بووە. سەرۆککۆماری ئەمریکا گوتی ئێمە بێلایەنین، لە کاتێکدا دەبابەی ئامبرانزی ئەمریکی و چەک و تەقەمەنی بە حەشدی شەعبی و عەبادی داوە، کە دژی کوردستان بەکاردێت، کەواتە ئەو گڵۆپی سەرکوت کردنی کوردستانی پێکردووە.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، باسی دیموکراسی و لیبراڵیزم و ریزگرتن لە مافی مرۆڤ، لە قەیرانی ئابوری لەساڵی ٢٠٠٨ لەسەر ئاستی جیهان، پاشەکشێی کرد. زۆربەی دەوڵەتەکان وازیان لە مافی مرۆڤ و ئەو باسانە هێناو گۆڕانکارییان لە سیاسەتەکانیاندا کرد، وەکو شەپۆلی گەڕانەوەکی دیموکراسی کە لەسەر ئاستی جیهان باسی دەکەین. بێ گومان ئەو قەیرانە ئابورییە، کاریگەری لەسەر سیاسەتی جیهان هەبوو کە لە دیموکراسییەوە بەرەو دیکتاتۆریەت بگەڕێنەوە. بەریتانیا بۆ دەربازبوونی لەو قەیرانە لە یەکێتی ئەوروپا هاتەوەدەرەوە، کەواتە کورد بۆ بەرژەوەندی ئەوان چییە؟ بۆ نموونە، سەرۆککۆماری ئەوروپا هاوڵاتییەکی پۆپۆلیستی بوو نەک سیاسەتمەدار، توانی بە بەڵێنی باشترکردنی ئابوری لە سیاسەتمەدارانی بباتەوە.
نوچەنێت: لە هەرێمی کوردستان، پێشکەوتنێکی گەورەی دەبینرا. لە کاتی شەڕی داعش، دەگوترا هەرێم بۆتە جێی ترافیکی گەورە بەرپرسانی جیهان، هۆکاری ئەم پاشەکشێیە چیبوو؟
دکتۆر ساڵح: ئەوە پەیوەندی بە دیموکراسییەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە-بەرژەوەندی دەوڵەتانەوەهەیە. پێشمەرگە شکستی بە گروپی تیرۆرستی داعش هێنا. خۆ داعش هەرئەوەندە نەبوو کە لەعیراق بوو، گروپەکانی ئەوان لە ئەڵمانیاو بەریتانیاو ئەمریکا، هێرشیان دەکردە سەر خەڵک و مەترسی بوون.
ئەو مەترسییەی لەسەر ئاستی جیهان دروست بووبوو، پێشمەرگە کەمیکردەوە. بەڵام لەوکاتەشدا بە شێوەی سنوردار هاوکاری پێشمەرگەیان دەکرد. لە کاتێكدا پێشمەرگە لە کۆبانێش شەڕی داعشی کرد، هاوکارییەکانی ئەوان لەوەوە سەرچاوەی دەگرت، کە داعشیان بە دوژمنی خۆیان دەزانی، نەک بۆ هاوکاری پێشمەرگە بوو. لەم ئاخیرەشدا زیاتر ئەوە دەرکەوت.
بۆ نمونە بێدەنگی زلهێزان بەرامبەر دۆخی دوزخورماتوو، زیاتر ئەوە دەردەخات. ئەو تاوانانەی لە خورماتوو ئەنجام دەدرێن، ئەگەر جینۆسایدیش نەبێت، لە چوارچێوەی تاوانەکانی جەنگدایە. بەڵام هیچ وڵاتێك هەڵوێستی نییە. لەبەەئەوەی ئەوان بیر لە بەرژەوەندی خۆیان دەکەنەوە.
کە داعش نەما، ئیشیان بە کورد نەما، لە ١٦ی ئۆکتۆبەر لەکاتی شەڕ کە کورد بە چەکەکانی ئەوان سەرکوت دەکرا، گەورەترین کۆمپانیای نەوتی بەریاتانی”بی پی” هات لەگەڵ بەغدا گرێبەستی نەوتی واژۆ کرد، تا ئەم نەوتە بێت نەوتی کەرکوک بنێرێتە دەرەوەو سەرمایە گوزاری پێىکات.
ئێستاش کە ئەوان پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی کوردستان دروست دەکەن، بۆ بەرگری لە مافەکانی ئێمە نییە. وەکو بەشێک لە عیراق دێن پەیوەندی دروست دەکەن.تا لە رێگەی ئێمەوە پەیوەندی و دەسەڵاتیان لە بەغدا زیاتربێ. پێشتریش هەروابووە. لە ساڵی ٢٠١٤ کاتێک بەغدا بودجەی هەرێمی بڕی، بەهیچ شێوەیەک نەک لەگەڵ یاسا عێراقییەکان بەڵکو لەگەڵ پرەنسیپە نێودەوڵەتییەکانیش یەک ناگرێتەوە. تۆ بێی سزای گشتی ئابوری گەلێک بدەی، واتە جینۆسایدی ئابورییە، دەشبێت هەر سەر بەبەغدا بین. ئەمە خۆی پارادۆکس و جیاوازییە. ئەگەر وانییە مادام مانەوەی ئێمەیان لەگەڵ بەغدا دەوێت، فەرموون ئەوە لەگەڵ بەغداین با مافە دەستورییەکانمان بدەنێ و فشار لە عەبادی بکەن.
سیاسەتی وڵاتان لەسەر بەرژەوەندی دروست دەکرێت، ئەو عەقڵیەتەی دەڵێت بەهۆی ریفراندۆمەوە ئەوە بەرامبەرمان دەکرێت، هەڵەیەو بەس بۆ دژایەتی حزبییە، ئەگەر وانییە فەرموو با یارمەتی خەڵکی عەفرین بدەن، خۆ ئەوان ریفراندۆمیان نەکردووە.
نوچەنێت: کاتێک زلهێزان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی، بەتایبەت بەرژەوەندی ئابوری رەفتاردەکەن، کورد لەم حاڵەتەدا چیبکات؟ چۆن ئەم گرێ کوێرانە بکاتەوە؟
دکتۆر ساڵح: گرێکوێرەی سەرەکی کورد ناکۆکی ناوخۆییە. ئەو دوو هێزە سەرەکییەی جاران یەکێکیان لە قەیراندایە. ئەوەی لە کەرکوک رویدا بە هۆی خراپی دۆخی ناوخۆی یەکێتییە. ئەو قسانە خەڵک نەیکردووە، بەڵکو جێگری سکرتێری گشتی یەکێتی گوتی، کاڵفامەکانی ناو یەکێتی ئەو دۆخەیان دروستکرد، هەروەها مەلا بەختیار و بەرپرسانی تریش لەناو یەکێتی هەمان قسە دەکەن.هەندێکیان تا ئێستا داوای پێکهێنانی لیژنەیەک بۆ لێکۆڵینەوە لەم خیانەتەی کەرکوک دەکەن.
دەبێ بزانین، دۆخی خراپی ناوخۆی هەر حزبێک، کاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی هەرێم هەیەو لاوازی دەکات. تەنانەت دەبێتە هۆکاری ئەوەی کە دەوڵەتان لە روانگەی بەرژەوەندییەکانی خۆیانەوە سەیر دەکەن، تۆ بەم ناکۆکییانەوە سەنگت کەمە لەسەر سیاسەتی ناوچەکە، ئیت چۆن دێن پشت بە تۆ دەبەستن.
نوچەنێت: لەدوای شانزەی ئۆکتۆبەرەوە، بەغدا بەردەوام بە زمانی هەڕەشە قسە دەکات. نێچیرڤان بارزانی داوای دانوستان دەکات. هەندێک ئەوە بەسیاسەتێکی نەرم و هەندێک بە تەنازولی زۆری دەزانن. ئایا کامیانە؟
دکتۆر ساڵح: لە واقیعدا نێچیرڤان بارزانی، تێگەیشتنێکی زۆرجوانی بۆ سیاسەتی ناوخۆیی و ئاستی نێودەوڵەتیش هەیە. من تەنازول لە سیاسەتی نچێرڤان بارزانی نابینم. عەبادی توانیبووی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پێگە دروست بکات وپاڵپشتتییەکی جیهانی بە دەست بێنێ، بەبیانووی ئەوەی کە دەیانەوێ عێراق بەیەکگرتووی بمێنێتەوە و مافە دەستورییەکانی کورد دەدەن. ئەوەی بارزانی کردی، پیشانی جیهانی دا کە عەقڵیەتی حوکمڕانی بەغدا، عەقڵیەتێكە باوەڕی بە پێکەوە ژیان و مافەکانی مرۆڤ و دیموکراسی نییە. بارزانی پێی گوتن، وەکو ئەوەی کە ئێوە بەرگری لە عەبادی دەکەن، کە عیراق بە یەکگرتوویی بمێنێتەوە، فەرمون ئێمە لەگەڵتانین. هەر ئەو کوردەین و بەغداش هەر ئەو بەغدایە، با مافەکانمان بدات.
نێچیرڤان بارزانی بە جیهانی گوت، ئێمەش دەمانەوێ لە ناوعێراقدا کێشەکانمان بە پێی دەستور چارەسەر بکەین. ئەو سیاسەتە، هەندێک کورتی بە سیاسەتەکانی عەبادی هێناوە، لەگەڵ ئەوەشدا وەکو پێویست یارمەتی هەرێمی کوردستان نادرێت، بەڵام ئەو سیاسەت و لێدوانانەی بارزانی، کاریگەری زۆر باشی هەبووە کە رای گشتی جیهان و تەنانەت زۆر لە سیاسەتمەدارانیش لە شێوازی پشتگیری بۆ عەبادی، بگۆڕێت و ببێتە هۆکاری ئەوەی کە بەشێوەیەک تەماشای هەرێمی کوردستان، ئەگەر پشتگیری بۆ هەرێمیش نەبێت وەکو سەربەخۆیی، بەڵام ئەو خەڵکەی لە هەرێم دەژیت مافی ئەوەیان هەیە کە هەوڵی بەدەستهێنانی مافەکانیان لە ناو بەغدا بدەن، ئەوەش دەبێتە هۆکاری ئەوەی کە بەشێوەیەک لە شێوەکان یارمەتی نێودەوڵەتی بەدەست بێت و تا راددەیەک لە کێشەکان دەربازبین، بۆ بەدەست هێنانی مافەکانی گەلی کورد.
ئەگەر بارزانی ئەم سیاسەتەی نەگرتبایە بەر و، بەم شیوەیە داوای گفتوگۆی نەکردبا. دەرفەت و کارتی زیاتر دژی کورد، دەخرایە بەردەستی عەبادی، کەواتە بارزانی سیاسەتێکی کرد، کە ئەو دەستکەوتانەش لە دەست نەدەیین کە هەمانە، چونکە ئەم سیاسەتەی بەغدا هەر بۆ گرتنی کەرکوک نەبوو. باسیان لە گۆڕینی دەستورو نەمانی هەرێمی کوردستان دەکرد. لەناو پڕۆیاسای بودجەی ٢٠١٨، لەجیاتی هەرێمی کوردستان، نوسیویانە پارێزگاکانی هەرێم. پێویستە بزانین کە حکومەتی عیراق، بەبێ پشتیوانی نێودەوڵەتی، ناتوانێ زوڵم لە کورد بکات.
نوچەنێت: کەواتە ئەنجامەکانی سیاسەتی نێچیرڤان بارزانی، کامانەن؟ ئەوە پرسیاری خەڵکە. بەغدا تا ئێستا دەڵێت ئەمڕۆ نا سبەی موچە دەنێرم، هاوکات دۆخی ناوچەکانی سنوری ماددەی ١٤٠ خراپەو..؟
دکتۆر ساڵح: تەوەقوعی ئەنجامی زۆرباشی لێدەکرێت، ئێستا لەناو پرۆسەی هەڵبژاردنی عیراقداین، دوای هەڵبژاردنەکان ، ئەنجامەکانی زیاتر دیاردەبن بەڵام ئێستا عیراق لە فەوزای هەڵبژاردندایە، جێگای داخە رای گشتی عێراق بە جۆرێک دروست کراوە، کە هەرکەسێک دژایەتی زیاتری کورد بکات پاڵپشتی زیاتر بە دەست دێنێ، پێگەی بەهێزتر دەبێت. ئێستا هیچ سیاسەت مەدارێک نایەت بەرامبەر کورد نەرمی بنوێنێت، چونکە دەترسێ پشتگیری شەقامی عەرەبی لەدەست بدات، بەڵام دوای هەڵبژاردن ئەوە نامێنێ.
عێراق ئەو کاتە پێویستی بە دروستکردنی حکوومەتێکی نوێ دەبێت. بۆ دروست کردنی ئەو حکومەتش پێویستی بە کورد دەبێت، چونکە بەبێ کورد، حکومەت ئەو مەشروعیەتەی لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەش نابێت.
نوچەنێت: کورد و سوننە، بەمەرج دەنگیان بە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا، چونکە ئێستا لە شارە سوننە نشینەکان و ناوچەکانی کوردییەکانی سنوری ماددەی ١٤٠، دۆخێکی عەسکەری هەیە. دەڵێن دەبێ تاکاتی هەڵبژاردن، دۆخی ئەم ناوچانە ئاسایی بکرێتەوە، ئایا حکومەتی عیراق دەتوانێ لەو ماوە دیاریکراوەدا ئەوەبکات؟
دکتۆر ساڵح: پێمانوایە عیراق لە واقیعێکدایە، ناکرێت هەریەک لە پێکهاتەی کوردو سوننەو شیعە پەراوێز بخرێن. بۆیە تەسەور ناکەین کە عیراق بەبێ هیچ یەک لەم پێکهاتانا سەقامگیربێت. لە رابردوو بینیومانە، کاتێک سوننە بە تەنیا حوکمی کردووە عیراق سەقامگیر نەبووە. تەنانەت تا روخانی رژێم لە قەیران و شەڕو کێشەدابوو، ئەگەر شیعەش ئەم سیاسەتە بکات ئەوا دووچاری هەمان هەڵەی سوننەکان دەبێتەوە.
بۆ هەڵبژاردن لە ناوچە سوننە نشینەکان، سستمی هەڵبژاردن لە عیراق بە جۆرێکە عەرەبی سوننە بگەڕێتەوە یاننا، سستمی هەڵبژاردنی عیراق سستمی فرە بازنەیی نیمچە کراوەیە. لەم سستمەدا پشکی پارێزگا سوننەکان دیاریکراوە، کە هەڵىژاردنیش ئەنجام بدرێت لە پارێزگا سوننەکاندا عەرەبی سوننە دەنگی خۆی بەدەست دێنێتەوە، سستمەکە بەشێوەیەکە ئەگەر لە جێگایەک لە ملیۆنێک خەڵک سەد هەزار کەسی تێدابێت، کاریگەری نابێت، چونکە پشكی ئەو پارێزگایە بەپێی نفوسی گشتی ئەو شوێنە دیاریکراوە. بۆیە بەپێی ئەم پشکە ئەو شارانە کورسییان بۆ دیاری دەکرێت و ئەم کورسییانە هەر دەدرێنەوە بە سوننە. واتە ئەگەر پێشتر ئەندام پەرلەمانێکیان بە چل هەزار دەنگ چووبێتە پەرلەمان، ئەوا ئەمجارە دەتوانێ بە دەهەزار دەنگ بچێت.
بەڵام بۆ کورد وانییە و حاڵەتی پێچەوانەی هەیە. لەبەر ئەوەی ناوچە کێشە لەسەرەکان کورد و عەرەبی تێدا دەژیی، ئەگەر کوردی لێ دەربێنن دەنگدەرانی عەرەب و تورکمان دەمێننەوە. بە تایبەت لەناو کەرکوک، واتە پشکی کورد بە دوانزە کورسی دیاریکراوە، کە کوردی تێدابوو. هەشت کورسی بەدەستهێنا. عەرەب و تورکمان یەکی دوو کورسی، بەڵام ئێستا دەبینین کە کوردەکان ئاوارەبوون. واتە ژمارەی دەنگدەری کورد کەم دەبێت و ناتوانێ هەشت کورسی بە دەست بێنێتەوە. ئەوکاتە کورسییەکان بۆ عەرەب و تورکمان دەمێننەوە. کەواتە دەنگدەری کورد کەم دەبێتەوە. لە هەڵبژاردنەکان کاریگەری بەشداری نەکردنی کورد بەیەک لیست و دۆخەکەی زیاتر دەبینین، کە کورد چەند زیانی کردووە، چونکە کاریگەری راستەوخۆی لەسەر کەمبڤوونەوەی دەنگی کورد لەم ناوچانە دەبێت. کە دەنگت لە شوێنێ کەم بوو، سەنگت کەم دەبێت.
نوچەنێت: رۆژنامەی واشنتن تایمز نوسی، نێچیرڤان بارزانی، شایانی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتییە، لەبەرئەوەی سیاسەتەکانی ئەو ببوە هۆی رێگرتن لە تەشەنەکردنی شەڕو کوشتار. پێتوایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زمانی دپلۆماسی ئەوەندە لەسەر زمانی هێز زاڵ بێت؟
دکتۆر ساڵح: بارزانی کەسێکی زیرەک و بەتوانایە. ئەوە لە چەند روانگەیەک دەردەکەوێ، سەرەرای ئەوە دۆخەی ئاڵۆزەی کە لەناو هەرێم دروست بوو، کە خودی یەکێتی ئیعترافی کرد خیانەتێکی گەورەکراوە، ئەو هات رێگری لە دروستبوونی شەڕی ناوخۆ گرت. دپلۆماسی بارزانی ئەوەبوو کە قەیرانەکە تەشەنە نەسەنێت و تا رادەیەک دۆخەکە ئیدارەبکات. تەشەنەکردنەکەش، ئەوەبوو کە نەیهێشت دۆخەکە بچێتە حاڵەتی شەڕی یەکێتی و پارتی، یان ناوخۆی یەکێتی.
ئەو هەوڵی هێشتنەوەی یەکگرتوویی ناوخۆی دا. بووە هۆکاری ئەوەی کە فەوزای ناوخۆ جارێکی تر لە دژی بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان بەکار نەیەن. دەتوانین بڵێێن لەم سیاسەتە زۆر سەرکەوتوو بوو. هەتا توانی سەردانی چەند وڵاتێكی دەرەوە وەکو فەرەنسا و ئیتاڵیا، بکات. بەشێوەیەکی ریئالیستی سیاسەتی کرد. هەوڵی دا یەکێتی، هەر بەهێزەوە لەناو حکومەت بمێننێتەوە و بۆ هەموو سەردانێک قوباد تاڵەبانی لەگەڵ بووە.
نوچەنێت: ئێستا باڵی بەهێز لەناو یەکێتیدا کێیە؟ خەڵکێک دەڵێت کە قوباد تاڵەبانی کەمتر کاریگەری لەسەر یەکێتی هەیە؟
دکتۆر ساڵح: ئێستا لە ناو یەکێتیدا باڵی بەهێزنییە، چونکە یەکێتی بەسەر چەند گروپێکدا-دابەشبووە. کاتێک یەکێتی بڕیاریدا قوباد تاڵەبانی ببێتە جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، یەکێتی یەکگرتوو بوو، ئەو کوڕی مام جەلالە و ماڵی مام جەلالیش پێگەی خۆیان لەناو یەکێتی هەیە. راستە ناتوانێ وەکو مام جەلال بێت، بەڵام بێ کاریگەری نییە.
بەهۆی رێزگرتن لە یەکێتی تا ئێستا رۆژی هەڵبژاردنەکانی هەرێم، دیاری نەکراوە چونکە یەکێتی داوای کات دەکەن بۆ خۆ رێکخستنەوە. هیودارین دۆخی ناوخۆی یەکێتی باش بێت، چونکە ئاڵۆزی دۆخی ئەوان بە زیانی دۆخی سیاسی هەرێم تەواودەبێت. وەکو ئەوەی لە شانزەی ئۆکتۆبەر بینیمان.
