نوێنەرایەتی شاری کەرکوك لە پەڕلەمانی عیراق لە دروستبونی عێراقەوە تاساڵی ١٩٥٨
ئامادەکردنی بە عەرەبی قەیس قەرەداخی
وەرگێڕانی بۆ کوردی
حهمهڕهشید ههرهس- کهنهدا
پێشەکی وەرگێڕ
مهبهستم لهوهرگێرانی ئهم بهرههمهگرنگهی کاکهقهیس قەراخی لهم کاتهدا، ئهوهیهکهخوێنهری کورد پتر لای روون بێت کهکهرکوک خاکی پشتاوپشتی باپیرانمانهو ساتو سهواکردن لهسهر یهک سانتیمهتری ئهو خاکهپیرۆزه، لهلایهن ههرچی لایهن و کهسێکهوهبێت بهر نهفرهتی مێژوو ئهکهوێت و، کهرکوک بهخۆشی یان ناخۆشی ههر دێتهوهباوهشی کوردوستان و ساتوسهواکهرانیش لهرووی رهش زیاتر هیچی تریان بۆ نامێنێتهوه.
بابهتهکه
لهبارهی ئهوهوه ئایا کهرکوک سهر بهکام نهتهوهیهزیاد لهنهتهوهکانی تر، قسهزۆر ئهکرێت و ههر لایهنهو ههرچی گهواه و بهڵگهی ههیه، بۆ بهر پهرچدانهوهی لایهنهکهی تر ئهیخاتهبهردهست. منیش وای بۆ ئهچم کهبهپێی ئهو ئهندام پهڕلهمانانهی لهساڵهکانی 1921 تا 1958 نوێنهرایهتی کهرکوکیان کردووهبتوانرێت ببێتهسهرچاوهیهکی بهڵگهنهویست بۆ نهوهکانی کهرکوک.
لهبهر ئهوهی ئهم شارهتووشی شێواندنێکی تۆبۆگرافی و جوگرافیایی بووهو راستییهکانی رهچهڵهکی ئهم شارهبۆ چهند دهیهیهک ئهچێت لهژێر سیاسهتی بهعهرهب کردندا بهشێوهیهک شاراونهتهوه، کهئاسان نیهلهناو ئهو تهپوتۆزی بهعهرهبکردنهنهخشهبۆکێشراوهدا راستییهشاراوهکان لهکهرکوکدا ببینرێن.
سیاسهتی بهعهرهبکردن لهلایهن رژێمی بهعسهوه،ستهم و کارهساتێکی ئهوهندهزهبهلاحی بهسهر ژیانی خهڵکهکهیدا هێناوه، تهنانهت دوای رووخانیشی کهئهمهچهند ساڵێکی بهسهردا تێپهڕیوه، کهچی خاڵی 58 ی یاسای بهرێوهبردنی دهوڵهت لهتوێی کاتهکهی مهجلیسی حوکم و خاڵی 140 ی دهستووری ههمیشهیی کهتا کۆتایی ساڵی 2007 ماوهی جێبهجێ کردنهکهیهتی و پهپێی ئهو خاڵهپاش ههموار کردنی بارودۆخی شارهکهو لابردنی گۆڕانکارییهکانی پێشوو، ئهو کاتهخهڵکهکهی کهرکوک بهویستی خۆیان لهگهڵ ههرێمێکدا یهک ئهگرن. بهڵام بارهناههموارهکهههر وهک خۆی ماوهتهوهو، کارێک ناکرێت بۆ چاککردنی و گوێش لهخهڵکی کهرکوک بهکورد و تورکومان و تهنانهت عهرهبههاوردهکانیش ناگیرێت، سهرباری ئهوهی ئهمانهچهند لێژنهیهکیشیان بۆ نوێنهرایهتی کردنیان پێکهێناوهو، داوا لهدهوڵهت ئهکهن بیانگێڕێتهوهبۆ شوێنهکانی خۆیان لهشارهکانی خواروو بهڵام بێ سووده.
گهورهمێژوونووسی عیراق،عهبدولرهزاق ئهلحهسهنی خزمهتێکی مهزنی پهڕتووکخانهی عیراقیی کردووه،مێژووی وهزارهتهکانی له10 بهرگدا نووسیوهو چاخێکی گرنگی تیا تۆمار کردووه، خۆ ئهگهر ئهم نهبوایهئهو مێژووهئاوا نهدهگهیشتهئێمه، بهڵکو بهشێوهی جۆراوجۆر ئهگهیشت ئهویش لهتوێی بیرهوهری ئهو سیاسیانهوه، کهههرکهسهو بهههموو توانایهکییهوه، ئهیانهویست لاپهڕهکانی خۆیان سپی بکهنهوهو خۆیانی تیا پاک بکهنهوه. لهناو ئهو بهرگانهدا خوێنهر ئهتوانێت ناوی ئهندامانی خولهکانی ئهنجوومهنهپهڕلهمانییهکانی کاتی پاشایهتی عراق ببینێت، کهبهپێی پارێزگاکانی عیراق پۆڵین کراوه. لێرهدا ویستم بهتایبهتی ههڵوهستهیهک لهسهر ناوهکانی نوێنهرایهتی پارێزگای کهرکوک بکهم، کێن و سهر بهچ نهتهوهیهکن، ئهوهلهلایهن خهڵکی کهرکوکهوهناسراون، بههۆی ئهو ناوانهشهوهئهتوانین بگهینهژمارهیهکی زۆر نزیکی ئهو نهتهوانهی لهکهرکوکدا ژیاون بهکورد و تورکومان و کلدان و عهرهبهوهو ئهشتوانرێت بخرێتهسهر ئهو بڕوانامهو بهڵگانهی کهلهم کێشانهدا پشتی پێ ئهبهسترێت و لهم مهسهلهش ئێستا رووبهڕووی کهرکوک بۆتهوه، ههروهها ئهتوانین بگهینهزۆر راستی تریش، بۆ نموونهبهو پێیهئهتوانین بزانین چ کاتێک عهرهب لهکهرکوکدا نوێنهریان لهپهڕلهمانی عیراقیداو لهکاتی پاشایهتیدا ههبووه. لێرهدا مهبهستم له( عاسی عهلی یه) کهیهکهم نوێنهری عهرهب بووهلهساڵانی چلهکانی سهدهی پێشوودا لهسهر قهزای حهویجهههڵبژێردراوه، ئهوهش دوای ئهوهی یاسین ئهلهاشمی هۆزهکۆچکهرهکانی عوبێدی ناوچهی ریاضی هێناو پرۆژهیهکی کشتوکاڵی لهوێ کردهوهو ئهمانهی لهوێ نیشتهجێ کرد. ئهوهش لهکاتی وهزارهتهکهی دووههمیدا بوو پێش ئهوهی لهلایهنی بهکر سدقی عهسکهرییهوهلهساڵی 1936 دوورخرێتهوه. جا بهپێی لێکۆڵهرهوهکان لهم بارهیهوههاشمی بهیهکهم کهس دائهنرێت کهبناغهی بهعهرهبکردنی داناو رووی رهسهنایهتی کهرکوکی گۆڕی ، ههر کهسێکیش لهژیانی یاسین هاشمی بکۆڵێتهوهو ئهو تهمومژهی دهوری ژیانی داوهلهلایهک و، باوهڕهقهومییهعرووبهوییهکهی خۆی و دهوروبهرهکهی بانگهوازیان بۆ ئهکرد، ئهمانهههمووی لهگرێکوێرهیهکی دهروونییهوهسهر ههڵدهدات. ئهم بهپێچهوانهی ئهوهی لهسهری نووسراوه، باوهڕیان بهوهیهکهنازناوی هاشمیی خۆی و تهها هاشمی برای، لهنازناوێکی درۆ زیاتر نییه، چونکهئهو کاتێک بهبرینداری لهشۆڕشی بهناو عهرهبی گهورهدا کهوتهدهست هێزهکهی شا فهیسهڵ، لهوهههڵگهڕایهوهکهپێشتر باوهڕی پێی بوو، ئهویش پهیوهندییهکهی بوو بهکۆمهڵی ئیتیحادوتورهقی و ههروهها پهیوهندییهتوندو تۆڵهکهشی لهگهڵ کهمال ئهتا تورکدا، لهوێ خۆی بههاشمی ناساند و لهفهیسهڵ کهئهو کاتهخۆی بهعرووبییهکی تایبهت ئهزانی چووهپێشهوهو لهگهڵ تههای برایدا ههردووکیان بوونهوهزیری فهیسهڵ. لهو شتهخۆشانهی لهبارهی نهێنی ئهم هاشمییهوه، مێژوونووس خوالێخۆشبوو جهمیل بهندی رۆژبهیانی ئهڵێت: ئهم یاسین و تههایهکوردی کاکهیی بوون کهلهناوچهی داقوق و دهوروپشتهکهی نێوان دوزخورماتوو و کهرکوکن، ئهمانهسهرۆکی کاکهییهکان دوای ئهوهی ههتیو ئهکهون بهخێویان ئهکات، ئهیانخاتهقوتابخانهی سهرهتاییی و روشدییهو ئینجا ئهیاننێرێتهکۆلیجی سهربازی و ههردووکیان ئهبنهئهفسهر و پهیوهندییان بهشوێنی لهدایکبوون و بهخێوکهرهکهیانهوهئهپچڕێنن و ئیتر وردهوردهلهناو سوپادا بهرز ئهبنهوه.
ئهڵێن کههاشمی بۆ دواجار سهرۆکوهزیریی وهر ئهگرێت، پلان بۆ ئهوهدائهنێت خێزانی پاشایهتیی وهلا نێت و ههر وهک سیمبوڵیک بینانهێڵێتهوه، دوای ئهوهش بیانخات و لهعیراق وهدهریان نێت، ئا لهمهدا ئهیویست لاسایی مستهفا کهمال بکاتهوه، ئهو چی لهتورکیا کرد ئهمیش بهو جۆرهبکات، نهخشهی بۆ ئهوهئهکێشا کهدرێژترین ماوهلهدهسهڵاتا بمێنێتهوه، بنهماڵهی پاشاش ئهم راستییهی کاتێک بۆ دهرکهوت کههاشمی بۆ سهردان ئهچێت بۆ بهسراو لهوێ له خوتبهیهکدا بۆخهڵکی بهسرا، ئاماژهبهو کارانهئهکات کهبهنیازهئهنجامیبدات و لهدهساڵی داهاتوودا بیهێنێتهدی، ئهمهلهکاتێکدا هیچ وهزارهتێکی کاتی پاشایهتی دوو ساڵی نهئهخایاند، ئهمهوای کرد بنهماڵهی پاشایهتی له تهک بهکر سدقی رێک بکهون دوای کوودهتایهکی سوپایی لهساڵی 1936 وهزارهتهکهیان خست و وهزارهتێکی نوێ بهسهرۆکایهتی حیکمهت سلێمان هاتهئاراوهو هاشمی ههڵات بۆ بێرووت و لهوێ مرد، جا لێرهدا ئهبینین یهکهم بناغهی بهعهرهبکردن لهکهرکوکدا کوردێک داینا کهرهسهنایهتی خۆی ون کرد و ناڕهسهنی وهک ئهویش زۆرن، لهنووسینهکانی داهاتوودا دێینهسهریان.
خولی یهکهمی ههڵبژاردنی پهڕلهمان
ئهم خولهدوای یهکهم کۆبوونهوهی نا ئاسایی لهشانزهی تهمووزی ساڵی 1925 دهستی پێکرد، نوێنهرهکانی پارێزگای کهرکوک 4 ئهندام بوون سیانیان سهعید حسهین و، حهبیب تاڵهبانی و،رهفیق خادم ئهلسوجادهکورد بوون و،یهک تورکومانیش کهنهشئهت ئیبراهیم بوو، لهوێدا یهک ئهندامی ئاشووری و یهک ئهندامی عهرهب نییه.
خولی دووهمی ههڵبژاردنی پهڕلهمان
لهئهیلوولی 1928 دهستی پێ کرد کۆبوونهوهکانی گهیشته51 کۆبوونهوه،4 ئهندام نوێنهرایهتیی پارێزگای کهرکووکیان کرد، سیانیان کورد و، ئهویتر عهلی قیرداری تورکومانی بوو، سیانهکوردهکهش حهمهسهعیدی حاجی حهسهن و،مستهفا ئهفهندی و،محهمهد پاشای جاف بوون، لهم خولهشدا ئهندامی چ عهرهب و، چ ئاشووری نین.
خولی سێههمی ههڵبژاردنی پهڕلهمان
ئهم خولهلهتشرینی دووهمی ساڵی 1930 دهستی پێکرد 4 ئهندام نوێنهرایهتیی پارێزگای کهرکوکیان کرد، ئهوانیش حهبیب تاڵهبانی و، سڵێمان فهتاح و، مستهفا ئهفهندی و، عهلی قیردار بوون ، سیانی یهکهم کورد و ئهوی دوایی تورکومان بوو، لهم خولهشدا عهرهب و ئاشووری تیا نییه.
خولی چوارهمی ههڵبژاردنی پهڕلهمان
ئهم خولهله8 ی ئازاری 1933 دهستی پێ کرد، 4 ئهندام نوێنهرایهتی پارێزگای کهرکوکیان کرد، ئهوانیش جهمیل مهجید پاشا بابان و، سلێمان فهتاح و، فهوزی عهڵی و، محهمهد عهلی قیردار بوون، یهکهم و دووهم کورد بوون و سێههم زانیاریمان لهسهری نییهو چوارهم کوری عهلی قیرداری خولهکانی یهکهم و، دووهم و،سێیهمه.
خولی پێنجهمی ههڵبژاردنی پهڕلهمان
دانیشتنهکانی ئهم ئهنجوومهنهله29 ی کانوونی یهکهمی ساڵی 1934 دهستی پێ کرد، نوای ئهندام پهڕلهمانهکانی کهرکوک، جهمیل پاشابابان و، خهلیل زهکی و،محهمهد حاجی نوعمان و، ههبیب تاڵهبانی و، محهمهد عهلی قیردار ، وهک ئاشکرایهئهندام پهڕلهمانێکی تری خراوهتهسهر لهکۆی ههر پێنجیان سیانی یهکهم کوردن و دوانهکهی دواییش تورکومانن.
خولی شهشهمی ههڵبژاردنی پهڕلهمان
پهڕلهمان کۆبوونهوهیهکی نائاسایی له8 ی ئابی ساڵی 1935 دهست پێ کرد، لێرهدا دوو ئهندامی کهرکوک زیادی کرد و بوون بهشهش ئهندام، چواریان کورد بوون، ئهوانیش فایهق تاڵهبانی و، عهلی رهزا عهسکهری و، داود بهگی جاف و، سلێمان فهتاح بوون، ئهوانی تریش خهلیل زهکی وابزانم تورکومانی کهرکوک بوو، بهڵام داود ئهلداود بهتهواهتی پێناسهم بۆ ناکرێت، تۆ بڵێیت لهجوولهکهکان یان ئاشوورییهکان بێت؟ یان لهکاکهییهکوردهکانهچونکهئهمانیش بهو ناوهوهکهسایهتییهکیان ههبوو،( باوهڕیش ناکهم ئهو کهسایهتییهئێزدییهبێت کههاوبهشی راسانهکهی شێخ ئهحمهدی بارزانی ساڵی 1935 ی کرد، ئهوهی دوای ئهوهی بڕیاری لهسێدارهدانی لهگهڵ چهند گهورهئیزدییهکی تردا درا، چونکهدژی سهربازی زۆرهملێ بوون، بۆ پهناهێندهیی چووهسوریا. لێرهدا شیاوی بهبیر هێنانهوهیه، دادگای عورفی کهئهو کاتهدروست بوو، بۆ ئهوهی فشار بخهنهسهر داود ئهلداود و رهشۆ قلۆ بۆ خۆبهدهستهوهدان، کۆمهڵێکی زۆری لهپیر و ژنانی ئێزدی دهستبهسهر کرد، ههرچهند مهزبهتهش لهم بارهیهوهخرایهبهر دهم دادگای تهمیز، کهبهسهرۆکایهتیی رهشید عالی گهیلانی بوو، کهچی ههر بریاری مردن درا بهسهر ههموو ئێزدییهکاندا کهنزیکهی دووسهد کهس ئهبوون. لهگاڵتهجارییهکانی دادگای ئهو کاتهئهوهبوو بڕیاری گرتنی ئهو پارێزهرانهشیاندا کهبهرگرییان لهو دهستبهسهرانهکرد، ئهوانیش عهبدوڵا فایهق و، عهبدولکهریم قهرهکلهبوون.)
خولی ههڵبژاردنی حهوتهمی پهڕلهمان
ئهم خولهلهی شوباتی ساڵی1937 دهستی پێکرد، کهژمارهی ئهندام پهڕلهمانهکانی کهرکوک 6 ئهندام بوون و لهناویانا بۆ یهکهم جار ئهندام پهڕلهمانێکی عهرهب نوێنهریی پارێزگای کهرکوک ئهکات، ئهویش عاسی العهلییه، سهرۆک عهشیرهتی عوبێدی عهرهبییهکهلهپێشدا باسمانکرد و وتمان قهزای ههویجهیان پێ ئاوهدان کرایهوهدوای بنیاتنانی پرۆژهی ئهلریاض ئهلزراعی لهکاتی یاسین ئهلهاشمیدا، جگهلهعاسی قادر تاڵهبانی و، محهمهد بهرقی و، یوسف ئیبراهیم یوسف و، حسین ئاغا نهفتچی تیایه، ئهمهی دوایی کوردهو لههۆزی زهنگهنهیه، لهگهرمیانی نێوان ناحییهی سهنگاو و قهزای کفری و ، ناحییهی لهیلان و دیهاتهکانی لهیلانێش کهلهسهر قهزای نێوهندی کهرکوکن دائهنیشن، ئهم بنهماڵهیهههر لهکۆنهوهکاریان پاڵاوتنی نهوت بوو بهشێوهسهرهتاییهکهی. ئهم بنهماڵهیهلهناوچهی قادرکهرهم جێگیر بوون لهوێ سهرچاوهی نهوتی ههڵقوڵاوی زۆر لێ بوو ئهو سهرچاوهنهوتانهبیرهکانیان زیاتر لهسهد بیر ئهبوون، پاش ئهوهی کهئهم بنهماڵهیهدێنهکهرکوک، ههر لهسهر ههمان کار ارۆن بهرێوهو ئهبن بهدهوڵهمهندترین بنهماڵهلهکهرکوکدا،خهڵکی کهرکوک ئێستاش ئهوهیان لهبیرهتا سهرهتای پهنجاکانیش لهسهر دهرگاکهیان نووسرابوو( حسێن ئاغا ئهلزهنگهنه) زۆر لهلێکۆڵهرهوهکان جهخت لهسهر ئهوهئهکهن لهوانهش عهباس عهزاوی پارێزهر، کهخاوهنی ههشت کتێبی گهورهیهدهربارهی مێژووی عیراق، بهناوی (تاریخ العراق بین الاحتلالین) زۆر لێکۆڵهرهوهی تریش بهڵام یهکێک لهوانه(میر بهصری) جهخت لهسهر کورد بوونی ئهکات کهچی لهناودارهتئرکهکاندا پۆڵینی ئهکات. بهپشتبهستن بهنانگهشهی تورکومانێکی پۆڵهتیک که( عزیز صمانی) یه، ههروهها عبدالمنعم الغلامی لهپرتوکی (الانساب والاسر) نهفتچی ئهگهڕێنێتهوهبۆ هۆزی زهنگهنه، کهچی ههندێک تورکومان ئهم خانهوادهیهبهتورکومان ئهناسن، چونکهلهناو ماڵهکانیانا بهتورکومانی قسهئهکهن. ئهمانیش وهک ههموو ئهو خێزانانهی کهلهم شارهدا بهزمانی فهرمی تورکومانی ههر لهکۆنهوهقسهیان کردووه، چونکهکاردانهوهی ئیمپراتۆرییهتی عوسمانیان بهسهرهوهبووه، شاری کهرکوک ماوهیهکی زۆر ناوهندی ههرێمی شارهزوور بوو، کهچی زۆر خێزان بهتورکومانی قسهئهکهن و تا ئێستاش نهوهکانیان بهشداری لهحیزبهکوردییهکانا ئهکهن.
خولی ههشتهمی ههڵبژاردنی پهڕلهمان
یهکهم کۆبوونهوهی ئهم پهرلهمانه، له23 ی کانوونی یهکهمی ساڵی 1937 کرا و نوێنهرهکانی کهرکوک لهم ئهنجوومهنهدا 6 ئهندام بوون، ئهوانیش حسێن ئاغا نهفتچی کهلهپێشدا باسمان کرد، عاصی العلی العبیدی و، جهمیل بهگ کوڕی مهجید پاشای بابان و، وههاب تاڵهبانی و ، ئهحمهد ئاغا و، ئهحمهد یاقوبی کهبۆ یهکهم جار ئهچێتهئهنجوومهنهکهوه،ههندێک تورکومان ئهڵێن کهئهمهتورکومانییه، بهڵام ههندێک لێکۆڵهرهوهلهوانهجهمیل بهندی رۆژبهیانی عونی الداودی ئهڵێن بهرهسهن کورده.
خوڵی نۆیهمی ههڵبژاردنی پهرلهمان
یهکهم کۆبوونهوهی ئهم ئهنجوومهنهلهی هوزهیرانی ساڵی 1939 کراو ژمارهی نوێنهرهکانی کهرکوک دیسان 6 ئهندام بوون ئهوانیش دارا بهگ کهکوردهو سهرهک هۆزی داودهبوو کهلهناوچهی داقوق و دووزخورماتوو و کفری دائهنیشن، محهمهد حاجی نوعمان ئهمهلهناودارانی شاری کفری یهو یهكێکهلهچالاکهکانی بزووتنهوهی کوردایهتی ههر وهک مستهفا نهریمانی نووسهر لهبیرهوهرییهکانیا لێی دواوه، فایهق تاڵهبانی و، ئهمین رهشید ههمهوهندی کهبۆ یهکهم جار ههڵبژێردراوهو، داود بهگی جاف سهرهک هۆزی جافه، لهرۆژههلاتی کوردوستان کۆچی دوایی کرد پاش ئهوهی رژێمی پاشایهتی رووخا چونکهسنووری هۆزهکهی ئهم لهقزرابات( سهعدییه) وهدهست پێ دهکات لهنزیک ئوستانی کوردوستان لهرۆژههڵات کۆتایی دێت، ئینجا جهمیل قیرداری تورکومان کهلهوهئهچێت کوڕی ئهو عهلی قیردارهبێت کهچهند جارێک بووهتهئهنامی پهرلهمان. لهم خولهدا 5 کورد و تورکومانێکن عهرهب و ئاشووری تیا نییه.
خولی دهیهمی ههڵبژاردنی پهرلهمان
یهکهم کۆبوونهوهی ئهم ئهنجوومهنهله9 ی تشرینی یهکهمی ساڵی 1943 کرا و نوێنهرهکانی کهرکوک 5 ئهندامی کورد بوون بهرامبهر تورکومانێک، ههر وهک خولی پێشوو، ئهوانیش دارا بهگی داودهو، سلێمان فهتاح و، داود بهگی جاف و، محهمهد حاجی نوعمان و، عهبدولوههاب تاڵهبانی و جهمیل قیرداری تورکومان بوون.
خولی یانزهههمی ههڵبژاردنی پهرلهمان
کۆبوونهوهکانی ئهم ئهنجوومهنهله17 ی ئازاری ساڵی 1947 دهستی پێ کرد و 8 نوێنهر بۆ کهرکوک ههڵبژێردرا بوون، شهشیان کورد و یهک تورکومان و کامیل یاقوبی بوو ئهوێش نازانین لهچ نهتهوهیهکه، ئهوهنهبێت کورد و تورکومان ههر یهکهو شتێک ئهڵێن، نوێنهری تورکومان ئهمین قیردار و، نوێنهرهکوردهکانیش فازیل تاڵهبانی و، داود بهگی جاف و، دارا بهگی داودهو، سلێمان فهتاح و، ئهمین رهشید ههمهوهندی و ، ساڵح نوعمان بوون.
خولی دوانزهههمی ههڵبژاردنی پهرلهمان
یهکهم کۆبوونهوهی ئهم خولهله21 ی حوزهیرانی ساڵی 1948 کرا و نوێنهرهکوردهکانی کهرکوک داود بهگی جاف و، ئهمین ههمهوهندی و، عهبدولوههاب تاڵهبانی و، محهمهد حاجی نوعمان و عهلی رهفیق و، تورکومانهکانیش ناجی هورمزی و، ئهحمهد یاقوبی بوون، ئهمهی دواییان مێژوونووس جهمیل بهندی رۆژبهیانی لهپهرتوکهکهی (کرکوک فی عهد الاستعمار البریطانی) کهئهنوهر مهندهلاوی وهرگێراوهبۆ عهرهبی، ئهڵێت لهنهتهوهی کورد بووه، کهپێشتریش لێی دواین، لهم خولهدا نوێنهرێکی نوێ ههیهئهویش عهبدوڵا سلێمان و من هیچ لهژیانی نازانم، کاشکای خوێنهرێک بتوانێت ئهم نووسینهدهوڵهمهندتر بکات، ئهوهی لهژیانی نهزانراوهئهو بتوانێت باشتر پێناسهیان بکات، نوێنهرهتورکومانهکهش ناجی هورمزی بوو ئهوێش وهک ههموو تورکومانهکانی تر هاوڕێی گیانی بهگیانی سهرۆکهکوردهکانی کهرکوک بوو، زۆر سهردانی دێهاتهکوردهکانی ئهکرد، چونکهئهو کاتههیچ رووداوێک نهبووبووههۆی لێک دابڕانی برایهتی لهنێوانیاندا. با ئێستاش وهک دهقهکهی رووداوێکی خۆشتان بۆ بگێڕمهوهلهسهرچاوهی پێشوو وهرمانگرتووه، ئهویش پهرتوکهکهی جهمیل بهندی رۆژبهیانییه، تیایدا دهڵێت: ئینگلیزهکان لهسهرۆک هۆزهکان بهرێبهری ناحییهکانیان دهستنیشان ئهکرد، لهکاتی پاشایهتی سهیسهڵی یهکهمدا، بهڕێوهبهرایهتییهدهوڵهتییهکان دروست کرا و سلێمان فهتاح کهکوردبوو لهسوپادا پایهی ئامیر لیوای ههبوو، کرا بهپارێزگاری کهرکوک، دوای ئهوهش بوو بهیهکێک لهگهورهبازرگانهکان و کارگهی گهورهگهورهی دروست کرد، یهكێک لهوانهکارگهی فهتاح پاشا بوو، بهناوبانگترین کارگهی رستن و چنین بوو، مهجید یاقوبیش کرا بهسهرۆکی شارهوانی، حهبیب تاڵهبانیش بوو بهبهڕێبهری ناحییهی نێوهند و، عهلی یهفهنیش کرا بهقایمقامی گل، (ناوچهی قادر کهرهمی ئێستا) عهبدولرهحمان جهباریش بهڕێوهبهری ناحییهی ملحه(حهویجهی ئێستا) بهڵام سهرۆک هۆزهنهخوێندهوارهکان هیچیان لهو پایانهپێ نهبڕا، جا کاتێک قایمقامی کفری ئهچێت بۆ ناوچهی زهنگاباد، خوالێخۆشبوو ناجی هورمزی لهگهڵ خۆی ئهبات، عهبدولکهریم ئاغا ناجی ناناسێت، لهقایمقام ئهپرسێت، بۆ من ناکهنهبهڕێوهبهری ناحییهی ئهم ناوچهیه؟ ئهویش ئهڵێت لهبهر ئهوهی تۆ نهخوێندهواریت و نازانیت بنووسیت و بخوێنیتهوه. ئاغاش وهڵامی ئهداتهوهو ئاماژهبۆ ناجی ئهکات و ئهڵێت: خۆ ئهتوانم یهکێکی وهک ئهم قژ گڤهبهکرێ لای خۆم دابنێم کاری نووسینم بۆ راپهڕێنێ. جا ناجی تا مرد ئهو قسهخۆشهی ههر لهیاد بوو، زوو زووش حهبیب تاڵهبانی هاوڕێی بیری ئهخستهوه.
خولی سیانزهی ههڵبژاردنی پهرلهمان
یهکهم کۆبوونهوهی ئهم خولهله24 ی کانوونی دووهمی ساڵی 1953 کرا و کهرکوک 8 نوێنهری ههبوو، کوردهکانیان ئهمین رهشید ههمهوهندی و، داود جاف و فازیل تاڵهبانی و، مهحموود بابان(کوڕی جهمیل بهگی مهجید پاشای بابان نوێنهری پێشوو) تورکومانهکانیش ئهمین قیردار و ، ئیبراهیم نهفتچی و، کامیل یاقوبی بوون ئهمانهلهبنهماڵهدهوڵهمهندهکانی کهرکوک بوون و رۆشنبیرییهکی عوسمانی و رهگهزی کوردیان ههبوو، ههروهها عهبدوڵا سلێمان.
خۆلی چواردهی ههڵبژاردنی پهرلهمان
ههڵبژاردنهکهله9 ی حوزهیرانی ساڵی 1954 کرا و، نوێنهرهکانی پارێزگای کهرکوک لهدواد بهگی جاف و، حهبیب تاڵهبانی و، حسێن خانهقا و، مهحموود بابان پێک هاتبوون، تورکومانهکانیش ئهمین قیردار و، عهبدوڵا ئاوچی(بۆ یهکهم جار ههڵبژێردرا) بوون، ههروهها زهینهلعابدین قهنبهر، ئهمهشیعهیهکی تورکومان بوو بۆ یهکهمجارێش شیعهلهکهرکوکدا چوونهئهنجوومهنی پهرلهمانهوه، ههروهها کامیل یاقوبی. عهرهبیان لهناوا نییه.
خولی پانزهههمی ههڵبژاردنی پهرلهمان
یهکهم کۆبوونهوهی ئهم خوله لهشانزهی ئهیلوولی ساڵی 1954 کرا و ژمارهی نوێنهرهکانی کهرکوک 8 ئهندام بوون، کوردهکان ئهمین رهشید ههمهوهندی و، حسێن خانهقا و داود بهگی جاف و، مهحموود بابان بوون، تورکومانهکانیش ئهمین قیردار و، سلێمان بهیات بوون ئهمیش سهرهک هۆزی بهیات بوو بۆیهکهم جار ههڵبژێردرا، بهیات هۆزێکی گهورهیهلهناحییهی ئامرلی و سلێمان بهگ دائهنیشن، سهرۆکهکانی بهیات لهرژێم نزیک بوونهوهو لهتورکومانهوهخۆیان بۆ عهرهب گۆڕی و عهرهبی بووهزمانی سهرهکییان بهڵام شێوازهتورکومانییهکهبهئاخاوتنه عهرهبییهکهیانهوهئاشکرایه. جگهلهمانهئیبراهیم نهفتچی و ، کامیل یاقوبی بوون، ئهگهر دان بهوهدا بنێین کهئهم دوانهش تورکومانن (کهمن وای دا ئهنێم چونکهپهیوهندیی بهنهنهتهوهوهههستی کهسهکهخۆیهتی نهک رهسهنهکهی، ئهگهر کهسهکهخۆی دان نهنێت بهرهسهنهکهیدا).
جا کهئهمانیش بهتورکومان دابنێین، لێرهدا بۆ یهکام جار لهکاتی پاشایهتیدا ئهبنهنیو بهنیو، عهرهبیش بوونی نییه.
خولی شانزهههمی ههڵبژاردنی پهرلهمان
له14 ی شوباتی ساڵی 1958 یهکێتیی عهرهب لهنێوان عیراق و ئهردهن راگهیاندرا و، لهپێناوی ئهو یهکێهتییهدا، دهستیان لهدهستووری عیراق وهردا بهو شێوهیهی لهگهڵ ئهو یهکێتییهدا بگونجێت، پاشای عیراق ئهبوو ئهنجوومهنهکهههڵبووهشێنێتهوهو فهرمان بۆ پێکهێنانی یهکێکی تر دهر بکات و، دهنگ بدهن بۆ ههموار کردنی ئهو دهستوورهی رێگا بهو یهکێتییهئهدات، لهبهر ئهو هۆیانهی سهرهوهلهدهی ئایاری ههمان ساڵدا، ئهنجوومهنهههڵبژێردراوهکهکۆبوونهوهو رهوایی درا بهدهستووری نوێ و، دوای شهش کۆبوونهوهی ئهم خولهشۆڕشی 14 ی تهمووز کۆتایی بهپاشایهتیی و، دهستوور و، یهکێتییههاشمییهکهش هێنا. لهم خولهدا یهک نوێنهر خرایهسهر نوێنهرهکانی کهرکوک مانای بوون بو 9 نوێنهر، کوردهکان مهحموودی جهمیل بهگی بابان و، کاکهحهمهو، داود بهگی جاف و، کهئهمهش کهمترین رێژهیانهلهیهکهم خولی ههڵبژاردنهوه( لێرهدا کاکهقهیس دادێکی خێرای داوهو لهخوارهوهبۆ بهرێزی روون ئهکهمهوه. وهرگێڕ) تورکومانهکانیش نذیر قیردار و، سلێمان بهیات و، نهجیب یاقوبی و، ئیبراهیم نهفتچی بهرهچهڵهک کورد و، بهرۆشنبیری تورک بوون و، ههروهها یهکێکی تر ئهوێش مهحموود فههمییه(هیچ لهپێناسهی نازانم)لهئاشوورییهکانیش نوێنهرێک ئهویش قوستهنتین فهتووحی بوو.
روونکردنهوهی وهرگێڕ
حهز دهکهم بۆ کاکهقهیسی روون بکهمهوه، کهئهو مهحموود فههمییه، سهرۆک هۆزی ههمهوهند بوو، ناوی تهواوی مهحموودی فهقێ محهمهده، ئهو فههمییهنازناوهکهیهتی چونکهشیعریشی دائهنا، کوڕهکانی ئهوانهی کهماون هیوا و،نهوزاد و رهفعهت و، ئازاده، لهکهرکوک و چهمچهماڵ دائهنیشن. مهحموودی فهقێ محهمهد لهساڵی 1958 نائێب بوو لهساڵی 1961 لهبهردهم رێست هاوسهکهی تهنیشت کارگهی جگهرهلهسلێمانی کوژرا.
کامیل یاقوبی برای شامیل یاقوبی یهموتهسهریفی سلێمانی بوو لهسهرهتای پهنجاکاندا پێش عومهر عهلی، لهگهڵ خواڵیخۆشبووی باوکمدا ئاشنایهتی ههبوو، چونکهقوتابی خاڵی باوکم بوو، باوکم ئهیفهرموو: شامیل زوو زوو ئهیوت :من کوردم ، بهڵام بیرم دێت بهتورکی لهگهڵ باوکم ئهدوا. روونکردنهوهکهی وهرگێڕ تهواوبوو.
بهوهی سهرهوهدا ئهگهینهئهو ئهنجامهیلهکۆی 98 نوێنهر کهلهکاتی پاشایهتییدا لهئهنجوومهنی پهرلهماندا بۆ پارێزگای کهرکوک ههڵبژێردرابوون 60 نوێنهری کورد و 23 نوێنهری تورکومان و یهک نوێنهری ئاشووری و، دوو نوێنهری عهرهب و 12 نوێنهری تریش کهنازانین ههندێکیان سهر بهچ نهتهوهیهکن، ههندێکیشیان بۆ پهیوهندی نهتهوهییان لهنێوان کورد و تورکوماندا دژهبۆچوون ههیه. ههروهها ئهبینین کهنوێنهرهکوردهکان وردهوردهلهکهمی داوه، چونکهلهخولی یهکهمدا لهکۆی نوێنهرهکاندا بهرێژهی 75% بووه، ههروهها ئهوهبهدی ئهکرێت کهزۆربهی نوێنهرهکوردهکان ئهگهڕێنهوهبۆ هۆزهکوردهکانی وهک جاف و داودهو ههمهوهند و تاڵهبانی، وهک داود بهگی جاف و ئهمین رهشید ههمهوهندی و، دارا بهگی داودهو حهبیب تاڵهبانی و یان لهبنهماڵهدهسرۆشتووهکانی ئاینی و کۆمهلایهتییهکانن، وهک جهمیل بهگی بابان و مهحموودبهگی بابانی کوڕی، کهههردوکیان سهر بهبنهماڵهی بابانی ناودارن و، لهو میرهبابانانهن کهلهپاش تهفروتوونابوونی میرایهتیی بابان هاتنهکفری و لهوێ گهڕهکی ئیسماعیل بهگیان ئاوهدان کردهوه، تا ئێستاش شوێنهوار و کهلهپوورهکانیان ماوه، لهوانهش کۆشکی مهجید پاشای بابانه، کهئێستا بهڕێوهبهرایهتی کهلهپووری گشتی خهریکی نۆژن کردنهوهین، ههروهها حسهین خانهقا و بنهماڵهی خادم السوجادهو ئهوانی ترێش، ههر دهگهڕێنهوهسهر ئهو بنهماڵانهی کوڕهکانیان لهسوپای عوسمانیدا پایهدار بوون، وهک سڵێمان فهتاح، بهڵام هۆزی زهنگهنهکهیهکێکهلهگهورههۆزهکانی کورد، لهپارێزگای کهرکوکدا کهسیان نهگهشتوونهتهپهرلهمان، جگهلهوهی کهئهڵێن بنهماڵهناودارهنهفتچییهکان ئهگهڕێنهوهسهر ئهم هۆزه، دووریش نییهلهکاتی ههڵبژاردنهکانی کهرکوکدا زهنگهنهکان دهنگیان بهمان دابێت، دهربارهی تورکومانهکانیش ئهبینین نوێنهرایهتییان لهکهرکوکدا ههر لهچارچێوهی بنهماڵهی قیردار و سلێمان بهیاتدا بووه، کهئهمان نهتهوهکهی خۆیان گۆڕیوهو تا ئێستاش خۆیان بهعهرهب ئهزانن، ههروهها نوێنهرێکی شێعهی تورکومان یهک جار ههڵبژێردراوه.
٢٩/٤/٢٠٠٧