ئیدریس ئەحمەدی مامۆستا لەزانكۆی ستۆكهۆڵم:
کاتێک بەغدا رووی لە ئێران بێت و لەگەڵ کوردستان کێشەی هەبێت، کوردستانیش روو لە تورکیا دەکات
پێگەی ئەمریکا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەتادێت لاوازتر دەبێت
ئەمریکا دوو دڵە لە روخانی ئەسەد
ئەمریکاش وەکو روسیا پشتیوانی لە مافی کۆمەڵانی خەڵک لە سوریا ناکات و لەسەر ئەساسی بەرژەوەندی خۆی دەچێتە پێشەوە
ئەگەر پەیوەندی و رێککەوتنی ستراتیژیش لەنێوان ئەمریکا و روسیا نەیەتە پێش لانی کەم هەندێ کێشە وەلا دەنێن، بۆ ئەوەی پارسەنگ بەرانبەر بە چین رابگرن
رزگار رەزا چوچانی ــ سوید
نوچەنێت . گۆڤاری سڤیل
ئیدریس ئەحمەدی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستانەو لەزانكۆی ستۆكهۆڵم وانەی سیاسەتی نێودەوڵەتی دەڵێتەوە. لەم دیمانەیەدا لەگەڵ گۆڤاری سڤیل خوێندنەوەی خۆی بۆ ئایندەی كوردستان لەناو گۆڕانكارییەكاندا دەخاتەڕوو.
رزگار رەزا چوچانی: ئێستا گۆڕانکاری لە بەشیک لەوڵاتانی عەرەبی دەستی پێ کردووە، بەهۆی ئەو راپەڕینانەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، لەهەمان کاتدا گرەوی باڵادەستی و سەرکەوتن لەنێوان روسیاو ئەمریکاو بەشێک لە ئەورپا دروست بووە، لەسەر مانەوە یان روخاندنی سوریا، وەک دەوترێ ئەمریکا پشتیوانی لە مافی خەڵکی سوریا و روسیا داکۆکی لە پێگەی ئابوری خۆی دەکات، خوێندنەوەی تۆ بەگشتی بۆ ئەو دۆخە چییە؟
ئیدریس ئەحمەدی: پێم وانیە مەسەلەکە ئاوا سادە بێ کە ئەمریکا پشتیوانی لە دیموکراسی یان لە مافی کۆمەڵانی خەڵک لە سوریادا بکا. وای دەبینم کە ئەمریکاش وەکو روسیا لەسەر ئەساسی بەرژەوەندی خۆی دەچێتە پێشەوە، هەرچەند ئەمریکا پاش کۆتایی هاتنی شەڕی دووهەمی جیهانی و دواتریش دوای شەڕی سارد، گرنگی داوە بە بڵاوکردنەوەی دێموکراسی، چوونکە دارێژەرانی ئەو ستراتژیە، ئەو جۆرە هەوڵانەیان لە بەرژەوەندی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەکەیاندا بینیوە. پاش شەڕی دووهەمی جیهانی ئاڵمانیای رۆژئاوا و ژاپۆن لە ژێر گوشار و بە پاڵپشتی ئەمریکا و بە سەرکەوتووی رێگای دێموکراسیان هەڵبژارد. بەڵام هاوکات لە رۆژهەڵاتی ناویندا سیاسەتیان بریتییە بووە لە پشتیوانی کردنی رژێمە دیکتاتۆرەکان. هەڵبەت پاش هێرشە تێروریستییەکانی یازدەی سێپتامبری ٢٠٠١، پێداچوونەوەیان بەو سیاسەتدا کرد و هەوڵیان دا بیدایەت لە عێراق و دواتر لە وڵاتنی دیکە یارمەتی رەوتی دێموکراست بکەن. ئەوش بۆ ئەمریکا مەسەلەیەکی ئەخلاقی نەبوو، بەڵکوو لە خزمت بەرژەوەندی ئاسایشی نەتەوەیاندا بوو. سەرکۆماری پێشوی ئەمریکا، جۆرج بوش، زۆر بە ڕاشکاوانە دانی بە چەوتبوونی سیاسەتی پێشووی ئەمریکدا نا و جەختی لەسەر ئەوە کرد، کە دابینکردنی ئازادی بۆ خەڵک لە رۆژهەڵاتی ناویندا، پاراستنی ئازادییە لە ئەمریکادا. بەڵام ئەو ستراتژیە زۆر درێژەی نەبوو و ئێستا وەلا نراوە.
بەنسبەت روسیاش لەسەردەمی شەڕی سارددا ئەو ئایدۆلۆژیای کە بەرژەوەندی روسیای دیاری دەکرد، کۆمۆنیزم بوو. لەدوای کۆتا هاتنی شەڕی ساردەوە ئێمە دەبینین ئەو ناسیونالیزمەی کە بەشێوەیەکی شاراوە بەرژەوەندی یەکێتی سۆڤیەتی پێناسە ئەکرد، یان بنەمای سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی سۆڤیەتی پێک دەهێنا، ئێستا زۆر بەڕاشکاوانەتر خۆی دەرخستووە. دەبێت ئەوەشمان لەیاد بێت روسیا وەکو ئەمریکا زلهێزی جیهانی بووە. لەمێژوودا ئێمە بینیومانە، کاتێک وڵاتێک دەبێتە زل هێز، بەرژەوەندیەکانی بەرفرەوان دەبێت. دەکرێ سیاسەتی زلهێزێک هەندێ رەهەندی ئایدۆلۆژی هەبێت، بەڵام هەموویان وەکو یەک هەڵسوکەوت دەکەن، بەو مانای کە بەرژەوەندیەکانیان بەرفرەوان دەبێت و دەیانەوێت بەرژەوەندیەکانیان لەدەرەوەی سنوورەکانیاندا بپارێزن.
ئەوەی کە ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئارادایە، بەتایبەتی لەسوریا، ململانێیەکی سیاسییە لە نێوان کۆمەڵێک هێزدا، لە سەر وەدەستهێنانی نفوز بۆ شكڵدان بە ڕەوتی ڕووداوەکان. هەڵکەوتنی جوگرافی سوریا، گرنگییەکی تایبەتی پێ بەخشیوە. بۆ نموونە، لەرێی سوریاوەیە کۆماری ئیسلامی توانیویەتی لە رۆژهەڵاتی ناویندا نفوز پەیدا بکا. هەروەها لەوێشەوەیە کە ئێران ئەتوانێ چەک بنێرێت بۆ حزبوڵا. گرنگی سوریا بۆ ئەمریکا و روسیا ڕوونە، بەڵام کۆمەڵێک ئەکتەری دیکە لەم پرسەدا بەشدارن. گرنگتر لەوەش، ململانێی نێوان ئەمریکا و روسیا سنووردار نیە بە سوریا و لە پاش سەرهەڵدانی جەماوەری لەو وڵاتەدا دەستی پێ نەکردووە.
ئەمریکا لەدوای کۆتاهاتنی شەڕی ساردەوە هەوڵیداوە ناتۆ بەرفرەوانتربکات، بەشێوەیەک کە کۆمەڵێک ئەندام لەخۆ بگرێت کە دراوسێ و نزیکی روسیان. دیارە روسیاش ئەمەی پێخۆش نیە. لە هەمانکاتدا ئەمریکا لە ململانێدایە لەگەڵ ئێران لە رۆژهەڵاتی ناویندا. سوریاش هاوپەیمانێکی زۆرگرنگی ئێرانە، بۆیە روسیاش هەتا ئەوکاتی کە دڵنیا نەبێت لەوەی ئەمریکا بەرژەوەندیەکانی بەتایبەتی لەرۆژهەڵاتی ئەورپا و لەدەروربەری روسیا ناخاتە خەتەرەوە، بەهەموو شێوەیەک هەوڵ دەدات کێشە بۆ ئەمریکاو هاوپەیمانانی دروست بکات. بە کورتی، سوریا ئەمرۆ ئەو ساحەیە کە ئێمە ئەو ململانێیەی تێدا دەبینین.
رزگار رەزا چوچانی: پێت وایە روسیا لەم کاتەدا توانای ئەوەی هەبێت دەست بەو ململانێیەوە بگرێت و باڵانسی هێز بپارێزێت، و بەرەنگاری بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا ببێتەوە؟ ئایا توانای ئەوەی هەیە؟
ئیدریس ئەحمەدی : سێ فاکتەر بوونەتە هۆی ئەوەی روسیا لە ساڵانی دوایدا رۆڵێکی بەرجەستەتر لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بگێڕێت. یەکیان دەگەڕێتەوە بۆ سەقامگیری سیاسی روسیا کە دەتوانین بڵێین شەخسی پۆتین رۆڵی دیاری هەبووە لەو بارەیەوە. ئەوی دیکەیان دەوری سامانی سرووشتییە. روسیا نەوت و گازێکی زۆری فرۆشتووە، لەکاتێکدا کە نرخی نەوت زۆر چۆتەسەرەوە. ئەوەش یارمەتی داوە کە روسیا بتوانێ لە لایەکەوە هەژاری لەناوخۆی وڵاتدا داشکێنێ و لەلایەکی دیکەوە ئەو سەرمایە بەکار ببات بۆ نوێکردنەوەو بەهێزکردنی ئەرتەشی روسیا. هەروەها روسیا داهاتی نەو و گاز بەکاردەبا بۆ پێشبردنی سیاسەتێکی بەرفرەوانخواز لەدەوروبەری سنورەکانی خۆی. فاکتەری سێهەم بریتییە لەوەی کە پێگەی ئەمریکا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەتادێت لاوازتر دەبێت. دەبینین لەزۆر جێگادا بەهۆی ئەوەی ئەمریکا لەستراتیژیەتی خۆی سەرکەوتوو نەبووە، هەندێ بۆشایی لێرەو لەوێ دروست بووە. بێگومان روسیاش دەیەوێ ئەو بۆشاییانە لەبەرژەوەندی خۆی پڕبکاتەوە، بەڵام لەرووی ستراتیژییەوە من ئەتوانم بڵێم ئەگەری ئەوەش هەیە، لە ئایندە روسیا و ئەمریکا ببن بە هاوپەیمان. دەلیلیشم بۆ ئەوە ئەوەیە کە ئەو وڵاتەی لەداهاتوو رەنگە ببێت بە بەربەستێک هەم بۆ ئەمریکا، هەم بۆ روسیا، وڵاتی چینە. چینیش دراوسێی روسیایە، نزیکی جوگرافیایی ئەو دوڵاتە و ئەگەرەکانی بەزلهێزبوونی چینیش وا دەکات کە روسیا زیاتر هەست بەخەتەر بکات لەسەر خۆی. هەروەک ئەوکاتی کە لەسەردەمی جەنگی سارددا لەگەڵ ئەوەی یەکێتی سوڤیەت وڵاتێکی کۆمۆنسیتی بوو، چینیش لەساڵی ٤٩ ەوە بوو بەوڵاتێکی کۆمۆنسیتی، بەڵام لەساڵی ١٩٧٢ ئەمریکاو چین بوون بە هاوپەیمان لەدژی یەکێتی سۆڤیەت. هۆکاری ئەوەش ئەوە بوو کە یەکێتی سۆڤیەت، بەهۆی زیادبوونی نرخی نەوت، لەو سەردەمەدا لەرووی ئابوریەوە گەشەیەکی زۆر گەورەی بەخۆیەوە بینی بوو. ئەو گەشەسەندنە ئابوریەش نوێکردنەوەو رێکخستنەوەی هێزی سەربازی روسیای لەگەڵ خۆیدا هێنا، بەشێوەیەک کە هەم ئەمریکیەکان و هەمیش چینی نیگەرانکردبوو. ئێستا رێک پێچەوانەی ئەوەیە، چین لە رووی ئابورییەوە گەشەسەندنی گەورەی بەخۆیەوە بینبیوە، خەریکە هێزی نیزامی خۆی نوێ دەکاتەوەو بەرفرەوانی دەکات، بۆیە من وای دەبینم ئەگەر ئەمریکا هەر ئاوا لاواز بمێنێتەوە، گەشەسەندنی چین دەبێتە هۆکارێک کە ئەگەر پەیوەندی و رێککەوتنی ستراتیژیش لەنێوان ئەمریکا و روسیا نەیەتە پێش لانی کەم هەندێ کێشە وەلا دەنێن، بۆ ئەوەی پارسەنگ بەرانبەر بە چین رابگرن، بەڵام ئەوە سیناریۆیەکی دوورمەودایە.
رزگار رەزا چوچانی: راپەڕینی سوریا و مانەوەی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد، ناوچەکەی بەسەر دوو بەرەدا دابەشکردووە، بەرەی ئەمریکا ئەورپا و بەرەی روسیا ئێران، بۆچی خێرایی لە بریارەکانی ئەمریکا نابینرێت بەرانبەر بە رەوشی سوریا ؟
ئیدریس ئەحمەدی: ئەمریکا لە پەیوەندی لەگەڵ داهاتووی سوریاو بەتایبەتی لەگەڵ ئەو هێزەی کە دەیەوێ سوریا بگۆڕێت دوودڵە. ئەمەش بۆ چەند فاکتەر دەگەرێتەوە. یەکیان ئەوەیە ئەگەر سونەکان، کە زۆرینەی حەشیمەتی سوریا پێک دەێنن، سەرکەون لە روخاندنی حکومەتی عەلەوی بەشار ئەسەد، نیگەرانی لای حکومەتی عێراق دروست دەبێت و هێندەی تر پاڵ دەدات بە ئێرانەوە. سیاسەتی ئەمریکا ئەوەیە هەتا بۆی بکرێت پەیوەندی ستراتیژی خۆی لەگەڵ عێراق بپارێزێت، یارمەتی بدات تا بەهێز بێت بۆ ئەوەی بتوانێ، وەکو ساڵانی هەشتا، پارسەنگێک بەرانبەر بە ئێران رابگرێت بۆ ئەوەی ئەمریکا پێویست نەکا خۆی حزووری زۆری سەربازی لەناوچەکەدا هەبێ. بەڵام ئەشزانێ ئەگەر بێت و رژێم لەسوریا بروخێت، سونە سەربکەوێت هاوکاری سونەی عێراق بکەن، شیعەی عێراقیش لەگەڵ ئێران دەبن.
دوودڵی دووەم لە روخانی بەشار ئەسەد، مەترسییە لە زیاتر بەرفرەوانبوونی ئیخوان موسلیمین لە ناوچەکەدا. راستە ئەمریکا کێشەی لەگەڵ ئیسلام وەکو دین یان ئیسلامی سیاسی میانڕەودا نییە، بەڵام بۆی روون نییە ئایا لە سوریا گروپە توندڕێکانن سەردەکەون کە دژ بە ئەمریکاو رۆژئاوان، یان میانرەوەکان.
فاکتەرێکی دیکەی گرنگ حکومەتی ئیسرائیلە کە ئەویش کاریگەری خۆی دەبێت لەسەر بریاری ئەمریکا. کاربەدەستێکی ئیسرائیلی هەر لەسەرەتای دەستپێکردنی رووبەڕووبونەوە چەکدارییەکان لە سوریا وتی “ئەو شەیتانەی ئێمە لەسوریا دەیناسین، پێمان باشترە لەو شەیتانەی کە نایناسین.” بەمانایەکی دیکە، ئیسرایلییەکان حکومەتی بەشار ئەسەدیان پێباشترە لە حکومەتێک کە ئەگەری زۆری هەیە بکەوێتە دەست ئیخوان موسلیمین، چونکە دەزانن چۆن ئیخوان لە میسر سەرکەوت، ئەگەر شۆرشێکیش لە ئوردن بێتە پێشەوە لەوێش ئیحتیمالی هەیە سەرکەون، لەسوریاش سەرکەون و لەهەمانکات کە پەیوەندییەکیشیان هەیە لەگەڵ حەماسی فەلەستینی، ترسیان هەیە ئەوەش بببێتە هۆی ئەوەی کە تەرازووی هێز لەناوچەکە بگۆڕدرێت. بۆیە ئیسرائیل لەبەرژەوەندی خۆیدا نابینێت کە رژێمی بەشار ئەسەد بروخێت، ئەوەشە بۆتە هۆی ئەوەی کە وێ دەچێ داوای ئیسرائیلیەکان لە ئەمریکا ئەوەیە کە زۆر دەخالەت لەم مەسەلەیەدا نەکەن.
رزگار رەزا چوچانی: چاودێرانی سیاسی وای بۆ دەچن کە کێشەکانی عێراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان و عێراقیش وابەستەی ئەو دابەشکارییەیە کە رووی لە ناوچەکە کردووەو بەسەر ئەو دوو بەرەیەدا دابەش بوون، ئایا تۆش هەمان خوێندنەوەت هەیە؟
ئیدریس ئەحمەدی: بە لەبەرچاوگرتنی سروشتی تائیفەگەرایی دەسەڵاتی مەرکەزی لە عێراقدا، هەرچەندە مالکی ئینکاری دەکا بەڵام لەکردەوەدا شتێکی حاشا هەڵنەگرە، ناکرێ ئێمە جیاکارییەک بکەین لەنێوان ئەو فاکتەرانەی کە پەیوەندن بەناوخۆی عێراقەوەو ئەو فاکتەرە ناوچەییانە کە پەیوەندییان بە مەسەلەی تائیفەگەراییەوە هەیە. بێگومان ئەوەی کە لەسوریا روودەدات پەیوەندی بە داهاتووی عێراقەوە هەیە، چونکە سونەکان لەسوریا زۆرینە پێکدێنن. هەرچەند سوریا تاکو ئێستا وڵاتێکی داخراو بووە و زانیاریەکی ئەوتۆمان لەسەری نەبووە، بەڵام ئەو لێکۆڵەرانەی کە سوریا دەناسن و هەندێک لەو رۆژنامەوانانەی کە سەفەریان کردووە بۆ سوریا، هەموویان شاهیدی لەوە ئەدەن کە پێش ئەوەی ئەو نارەزایەتیانە دەست پێبکات، لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا زۆر بەروونی دیار بووە، کە ئیسلامی سیاسی لە سوریادا پەرەی سەندووە. هەر لە زۆربوونی سەردانی مزگەوتەکان تا باڵاپۆشی ژنان، تا وتارو کرداری خەڵک، هەموو ئەوەیان پێشانداوە کە خەڵک بەگشتی رویان کردۆتە ئیسلامی سیاسی. بۆیە دەکرێ بڵێین سەرەڕای ئەوەی ئۆپۆزسیۆنی سوریا لە زۆر لایەنی جیاوازی سیاسی پێکهاتووه، بەڵام ئیسلامییەکان هێزی سەرەکین. ئیسلامیەکانی سوریاش بێگومان ئیخوانن، ئیخوانیش هێزێکی سونەیە و چاوەڕوانی دەکرێ هاوپەیمانی سونەی عێراق و وڵاتانی سونەی ناوچەکە بن. دەسەڵاتی ئێستای عێراقیش کە دەسەڵاتێکی تائیفی شیعەیە، بێگومان نزیک بە رژێمی تائیفی ئێرانە، بۆیە دەکرێت بڵێین رووداوەکانی سوریا کاریگەری بەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراقەوەش هەیە و بەردەوام دەیبێت.
رزگار رەزا چوچانی : نەخشەی سیاسی ناوچەکە چۆن دەبینیت، کە لە میسر ئیخوان سەرکەوت لە تونس هەروا، وەک وتت لە ئوردن ئەگەر شۆرش بکرێت ئیخوان سەردەکەون، لە سوریا هەروا ئیخوان لەسەرکەوتندایە، لە فەلەستین حەماس نزیکە لەوان، لە تورکیا لایەنێکی ئیسلامی دەسەڵات بەدەستە، لە عێراق لایەنە ئسیلامیەکانی سونە لەناوچە سونیەکان زۆرینەن، لە دەسەڵاتی عێراق حزبە دینیەکان لەسەر دەسەڵاتن کە شیعەن، ئایا ئەم بەرفرەوانبوونەی ئیخوان و ئسیلامیەکانی تری ناوچەکە، چ سیگناڵێک ئەدات؟ ئایا چاوەڕوانی دروستبوونی بلۆکێکی ئیسلامی دەکرێت لەو ناوچەیە، یان لە ئایندە پەرش و لێک دابڕاو دەبن؟
ئیدریس ئەحمەدی: بە هۆی ئەوەوە کە لیبرالیزم لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا دەرفەتی نەبووە کە جێ پێیەک بۆخۆی بکاتەوە، هەمیشە لەرووی ئایدۆلۆژییەوە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەوروو بووە لەگەڵ دوو لایەن، یەکیان ناسیۆنالیزمێکی سێکۆلار بووە و ئەوی دی بزوتنەوەیەکی ئیسلامی کە گەرچی خۆی وەکو ناسیۆنالیزم لەقەڵەم نادات، بەڵام خۆی لەدژی رۆژئاوا دەبینێتەوە. دوای کۆتا هاتنی شەڕی ساردو شکستی یەکێتی سۆڤیەت و لەگەڵ ئەوە شکستی مارکسیزم، مارکسیزم بە تەواوەتی لەساحەکە چۆتە دەرێ. هەروەها بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ناسیۆنالیزمی عیلمانی عەرەبی بەیەکجاری شکستی خواردووە، بۆیە وەک دەبینین ناوچەکە بەگشتی، کوردستانی لێ دەربچێت، ئیسلامیزە بووە. ئەمەش وادەکات ئیسلامی سیاسی ئەو وتارو ئایدۆلۆژییە زاڵە بێت کە ئێستا لەناوچەکەدا هێزی سەرەکی پێک بێنێ. بەڵام لەهەمانکاتدا کە دەزانین ناوچەکە بەئیسلامی بووە، دەبێت ئەوەش بزانین کە مەسەلەی تائیفی رۆڵی خۆی دەبینێت لەو نێوانەدا. جیاوازی و کێشەی روون لەنێوان سونەو شیعەدا هەیە. دەکرێت بڵێین لە ئایندەدا لەناوچەکە بەرەیەکی سونە بەرانبەر بەبەرەیەکی شیعە دروست دەبێت. ئەو بەرە شیعەیەش پێک دێت لە ئێران و عێراق وەک دوو جەمسەری سەرەکی. ئەگەر سونەکان رژێم لە سوریاش بروخێنن و پەڕو باڵی حزبوڵا بکەن، هەر دەمێنێتەوە عێراق و ئێران. لەبەرانبەردا تورکیای سونە و وڵاتانی دیکەی سونە کە ئیخوان سەرکردایەتیان دەکات، دەتوانن بەرەی دووهەم پێک بێنن. لێرەش دەبێت ئەوە رەچاو بکەین کە بەرەیەکی شیعەی عەرەبی و شیعەی فارسی بێ کێشە یان بەرەیەکی سونەی تورکی و سونەی عەرەبی بێ کێشە دروست نابێت. چونکە هەموو ئەوانە تەفسیری جیاوازیان هەیە لەسەر دەوری ئیسلام لەچوارچێوەی تائیفەکانی خۆیاندا، ناسنیۆنالیزمی تورکی، فارسی و عەرەبی لە پشت مەسەلەی تائیفەگەرییەوە خۆیان شاردوەتەوە و رێ دەگرن لە درووستبوونی دوو بەرەی تۆکمەی دژ بە یەکتر. هەروەها لەناوخۆی تورکیادا ئەرتەش رۆڵی گرنگی خۆی هەیە، تورکیاش کەمتازۆر کۆمەڵگەیەکی پرولارە، کۆمەڵێک هێزی عەلمانی نەتەوەیی هەیە، یان تەوازنی هێز بەشێوەیەکە کە ئەستمە ئیسلامیەکان بتوانن بەبێ بەربەست هەموو پرۆژەیەکی خۆیان بەرنەپێشەوە و تورکیا بەتەواوی بکەنە وڵاتێکی ئیسلامی. بۆیە هاوپەیمانییەک بە ئاسانی لەنێوان تورکیایەکی ئیسلامی و وڵاتانی عەرەبی درروست نابێت. لەو نێوانەدا عێراق لەهەموو وڵاتانی دیکە گرنگترە، بە دەلیلی ئەوەی کە وڵاتێکی وەکو میسر لەگەڵ ئەوەی کە پرجەمعیەتترین وڵاتی عەرەبیە، بەڵام ئابورییەکی لاوازی هەیە، بۆیە لەرووی ئابورییەوە میسر ناتوانێ دەورێکی ئەوتۆ بگێڕێت. سوریا هەر لە ئێستاوە وەک دەبینین بەو شەڕە ناوخۆییە خەریکە دەوڵەت لەو وڵاتەدا هەڵدەوەشێتەوە، ئەوەش چەندین ساڵی دەوێت تا دەوڵەت دروستدەکرێتەوە. ئوردونە وڵاتێکی زۆر زۆر هەژارە، دەمێنێتەوە سەر سێ دەوڵەت. یەکیان تورکیایە کە ئابورییەکی بەهێز و بەرهەمهێنەری هەیە، هاوپەیمانی ئەمریکایە و هێزی دووەمی ناتۆی هەیە. دوانەکەی دیکە، ئێران و عێراقن. گرنگی عێراق لەوەدایە نەوتێکی ئێجگار زۆری هەیە. خۆشتان دەزانن ئەو سامانە زۆرە نەوتەی عێراق ئەگەر دەوڵەتێکی هەبێت لەرووی سیاسیەوە تۆکمە بێت، بتوانێ بەکاری بەرێت، ئەتوانێ هەم ژێرخانی ئابوری دروستبکاتەوە، هەمیش چەکی زۆری پێ بکڕێ، بەشێوەیەک کە ببێتە زلهێزێکی ناوچەیی. لەوەها حاڵەتێکدا کە ناوچەکە بەرەو دابەشبوونی سەر دوو تائیفە بچێت. هیچ دوور نییە عێراق پاڵبدات بە ئێرانەوە، بەڵام وێدەچێت کە لێکدانەوەی ئەمرکییەکان ئەمە نەبێت، بەڵکو لێکدانەوەیان ئەوەیە، هەروەکو چۆن لە جەنگی سارددا بینیمان چەندین وڵات دوای شۆرش بوون بە کۆمۆنیست، بەڵام لەناوخۆیاندا کۆمەڵێک کێشەیان هەبوو و نەیانتوانی بەرەیەکی تۆکمە بەرانبەر بە رۆژئاوا بە سەرکردایەتی ئەمریکا پێک بێنن. لێرەشدا دوور نییە کە ناسیۆنالیزمی عەرەبی تەنانەت لەلای شیعەکان بە کەڵکوەرگرتن لەو نەوتەی کە عێراق هەیەتی و بە پاڵپشتی ئەمریکا، بتوانێ شێوەیەک لەسەربەخۆیی بەرانبەر بە ئێران رابگرن. ئەوەش دیارە داهاتوو نیشانی دەدات کە ئەو چاوەڕوانییە دروستە یان هەڵەیە. هەڵبەت گومانی تێدا نییە یەکلابوونەوەی چارەنووسی سیاسی سوریا دەتوانێ ئەو مەسەلەیەمان بۆ رونتر بکاتەوە.
رزگار رەزا چوچانی: وتت عێراق گرەوێکی گەورە دەبێت لە ئایندە، لەنێوان ئێران و ئەمریکا، کە کامیان هەیمەنە دەکات بەسەر عێراقداو توانای ئاراستەکردنی سیاسەت و حکومی عێراقی دەبێت، لەونێوانەدا و لەو گرەوەدا پرسی کورد بەرەوکوێ دەبینێ؟
ئیدریس ئەحمەدی: لەرووی جیۆپۆلیتیکەوە کوردستان بەشێوەیەک هەڵکەوتووە، کە ئێران دەستی دەگات بەبەشێک لەکوردستان و تورکیەش دەستی دەگات بەبەشێکی تری. لە نەوەدەکاندا ئەم بارودۆخە و گەمارۆی ئابووری لە سەر کوردستان شەڕی ناوخۆی خوڵقاند. لە گەڵ ئەوەش سیستەمی سیاسی کوردستان، پاش سەرهەڵدانی هەرێم وەک یەکەیەکی سیاسی، دوو جەمسەر بووە. ئەگەرچی رێککەوتنی ستراتیژیش هەیە لەنێوان پارتی و یەکێتی، بەڵام دوو جەمسەریەکە بوونی هەر هەبووە، دواتریش کە بزوتنەوەی گۆڕان هاتە ئاراوە ئەتوانم بڵێم کوردستانی کرد بە سێ جەمسەر یان فرە جەمسەر. ئەم فرە جەمسەریەش وا دەکات کورد نەتوانێ سیاسەتێکی ستراتیژی تۆکمەی لە سودی خۆی و لە کردەوەدا هەبێت. گرنگ نییە حزبەکان لە کاتی لێدواندا چی دەڵێن، چوونکە هەموو دەڵێن پابەندین بە پاراستنی بەرژەوەندی نەتەوەیی، بەڵام کرداری حزبە سیاسییەکانی کوردستان شتكی دیکە بە ئێمە دەڵێت. پێمان دەڵێت حزبە سیاسیەکانی کوردستان ناتوانن لەسەر هەندێ مەسەلەی ستراتیژی بە تەوافق بگەن و چی دی کێبەرکێی حزبایەتییان لەسەر نەکەن. بۆیە کوردستانیش دابەشی سەر چەند بەرە بووە، نەک دابەشبوونی سەر دووبەرەی شیعەو سونە کە لەناوچەکەدا بەدی دەکرێ، بەڵکو دابەشبوونی سەر مەساڵحی حزبی. ئەوەش وایکردووە کە بمانەوێ یان نەمانەوێت تورکیا هەوڵبدات هاوپەیمانی خۆی لەکوردستان دروست بکات، ئێرانیش بەهەمان شێوە هەوڵ بدات. دەبێت ئەوەش باس بکەین هەرچەند دەڵێن کوردستان دەوڵەتێکە لەناو دەوڵەتێکی تردا، بەڵام کوردستان بەشێکە لەعێراق، تەنانەت ئەگەر بیەوێ لە عێراقیش بێتە دەرێ، تورکیاو ئێران هەمیشە ستراتژیەکیان دەبێت، کە کوردستان گرێ بدەنەوە بە عێراقەوە. بۆیە ئەوەندەی من لێی دەگەم لەم دوورەوە کە زۆر بە ئیحتیاتەوە قسە دەکەم، چونکە مانای زۆرشت هەیە هێشتا بۆ من روون نییە، بەڵام نیگەرانییەک لای من هەیە کە دروستبوونی بەرەی شیعەو سونە ئەتوانێت وابکات باندۆری لەسەر سیاسەتی کوردستانیش هەبێت، بەشێوەیەک کە ئێران و تورکیا رەنگە نەتوانن لەبەرکۆمەڵێک هۆکار دەخالەتی راستۆخۆیان لەکوردستان هەبێت، بەڵام بۆ رێگری لە دروستبوونی دەوڵەتی کوردی هەوڵبدەن و بتوانن زەمینە خۆش بکەن بۆ کێشەی ناوخۆیی لەکوردستان، ئەوەش خراپترین سیناریۆیە بۆ ئایندەی کوردستان.
رزگار رەزا چوچانی: ئەگەر پرسیارەکە ئەوە بێت، دابەشبوون بەسەر بەرەکانی ناوچەکە لەسەر گۆڕەپانی سیاسی کوردستان دەبینیت لەپراکتیکدا؟
ئیدریس ئەحمەدی: کوردستان لەرووی ئابورییەوە وابەستەیە بە عێراق، ئەو بەشە بودجەی کە لەعێراقەوە دەدرێتە کوردستان وایکردووە عێراق زیاتر کوردستان بەخۆیەوە گرێبدات. لەگەڵ ئەوەی بەپێی دەستور سیستەمی عێراق سیستەمێکی فیدراڵییە، ئەم سیستەمە لە سەر ئەساسی قەناعەت نەهاتووەتە ئاراوا و دەکرێ بڵێین عەرەب بە شیعە و سونەوە بڕوایان پێی نییە. هەر بۆیەش بەردەوام هەرێمی کوردستان و بەغدا لەکێشەدان. ئاساییە کاتێک کە کوردستان لەگەڵ بەغدا لەکێشەدا بێت و بەغداش رووی لەئێرانە، کوردستان روو لە ئەلتەرناتیڤێکی تر بکات. دیارە ئەو بەدیلەش تورکیایە، بۆیە حکومەتی هەرێم زیاتر نزیکایەتی لەگەڵ تورکیا دەکا هەرچەند پەیوەندیان لە گەڵ ئێرانیش راگرتووە. لەهەمانکاتیش هێندێک هێز لەکوردستاندا هەن کە نزیکن لە ئێران، بەڵام ئەوەی کە ئایا بە تەواوی چوبنە بەرەیەکی ئێرانییەوە، پێموایە هێشتا زووە حوکمێکی وا بدرێ. هەرچۆنێک بێ، بارودۆخی جێوپۆلیتیکی کوردستان و نەبوونی کۆدەنگی لە نێوان حزبەکاندا لە سەر مەسەلە ستراتژیکەکان، ئەمانە پێکەوە وایان کردووە هێندێک هێز پاڵ بدەن تورکیاوە هێندێکیشان روو لە ئێران بکەن، بەڵام ئەم شێوە هاوپەیمانییە نافەرمییانە ئایدیۆلۆژیک و ستراتژیک نین.
رزگار رەزا چوچانی: زۆر کەس دەڵێن، دەبێت کورد بێ لایەن بێت لەدووبەش بوونی ناوچەکەدا، ئەگەر لە تۆ بپرسین، کاتێک کە هەموو ناوچەکە دابەش بووە، ئایا کورد دەتوانێ بێ لایەنی خۆی بپارێزێت؟
ئیدریس ئەحمەدی: ئێمە نابێ ئەوەمان لەیاد بچێت کە ئێران لەرێگای شیعەگەرییەوە و بەهۆی لاوازبوونی حکومەت لە بەغدا نفوزێکی زۆری لە عێراقدا هەیە. زیاتر لەنیوەی دانیشتوانی عێراق شیعەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەش ئەتوانین بڵێین رژێمی ئێران لەگەڵ ئەوەی رژێمێکە کە بەڕواڵەت خۆی بە رژێمی ئیسلامی دەناسێنێت، لەبنەڕەتدا رژێمێکی ناسیۆنالستی فارسەو تەجروبەی هەشت ساڵ شەڕی لەگەڵ عێراق هەیە. بەرژوەندی ئێران وا دەخوازێت کە چ شیعە حکومی بەدەست بێت یان نا، عێراقێکی بەهێز دروست نەبێتەوە. ئەمەش وادەکات ئێران تەحەمولی حکومەتی هەرێم بکا. نایەوێ حکومەتی هەرێم بەهێز بێت، بەڵام ناشیەوێ ئەوەندە لاواز بێت کە پارسەنگی هێز لە عێراقدا بەلایەکدا بشکێتەوە. سیاسەتی تورکیاش عەینەن سیاسەتە، بەڵام بەهۆی ئەوەی کە ئێران دوای شەڕی ٢٠٠٣ باڵادەستی لە عێرقدا بەدەستهێناوە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە لەبەشی شیعە نشین تورکیا دەستیکورتە و سونەکان بەهۆی کۆمەڵێک هەڵەی سیاسی کەکردیان و کۆمەڵێک موشکیلەی کەهەیانە نەیانتوانیوە ببن بە یەکێک لە جەمسەرە سیاسیە بەهێزەکانی عێراق، تورکیا روویکردۆتە هەرێمی کوردستان. لەسەر ئەساسی ئەم واقیعیەتە وەک کەسێک کە دیراساتی سیاسی دەکەم، ئەتوانم بڵێم دەبێت کوردیش هەمان گەمەی ئەوان بکات. ئەوان دەیانەوێ لەسەر ئەساسی راگرتنی بەڵانس سیاسەت و هاوپەیمانی بکەن. کوردیش دەبێت لەسەر ئەساسی بەرژەوەندییەکانی کوردستان مامەڵە بکات و دەرگاکان بەکراوەیی بهێڵێتەوە و خۆی نەخاتە هیچ بەرەیەکەوە. بەرژەوەندی کوردستان دەبێ دیاری بکات کورد لەگەڵ کام لایەن دەبێت. بەبڕوای من ئەوە ئەو رێگایە کە کورد لەم بارودۆخە ئاڵۆزەدا دەبێت سیاسەتی خۆی لەسەری بنیات بنێت. راستە خەونی ئەمریکیەکان ئەوە بوو کە دیموکراسی لە عێراقدا سەر بکەوێت، بەڵام هەموو نیشیانەکان ئەوە دەڵێن کە سەرناکەوێت، بەڵکو بەپێچەوانەوە عیراق خەریکە دەگەرێتەوە سەر عادەتی پێشووی خۆی. ئەوەش وا دەکات کە کورد سیاسەتێکی پراگماتیکی هەبێت. بۆئەوەش پێویستە کورد سەری سارد رابگرێت، کەمتر گرنگی بدات بەو وتارە سیاسیانەی کە ئێستا لەناوچەکەدا لە ئارادان، زۆرتر سەرەنجی کرداری ئەکتەرە سیاسیەکان بدات و لەسەر ئەو ئەساسە سیاسەتەکانی خۆی دابڕێژێت.
رزگار رەزا چوچانی: چۆن کورد ئەتوانێ سەری سارد رابگرێت، لەناو ئەو گەرمییەی ناوچەکەی گرتۆتەوە، لەناو ئەو گەرمییەی کە بۆ راگرتنی توانای پێشکەوتنەکانی حکومەتی هەرێم لە ئاستێکدا لە ئارادان، لە رێگرتن لە بانگهێشت نامە و هاتنی کۆمپانیا گەورەکانی جیهان بۆ کوردستان؟
ئیدریس ئەحمەدی: چونکە ئێمە ئێستاش لامان روون نییە عێراق بەرەو کام لا ئەشکێتەوە، ناتوانین رێگایەکی دیاریکرواو وەک بەدیل بۆ کورد دیاری بکەین. بۆ زۆرکەس گومانی تیا نیە کە عێراق بەلای ئێراندا شکاوەتەوە، بەڵام ئەگەر لێکدانەوەی ئەمرکیەکان دروست بێت کە دواجار عیراق دەبێتە رکابەری ئێران، ئەوە شتێکی تر دەبێت. ئەگەر بیرتان بێت ماوەیەک لەمەوپێش لە رۆژنامەیەکی ئەمریکی وتارێک بڵاوبوەوە و تیایدا کاربەدەستێکی ئەمریکی دژی پلانەکانی تورکیایە بۆ یارمەتیدانی کوردستان کە نەوتەکەی لەرێگای تورکیاوە بفرۆشێت، بۆ؟ کاربەدەستێک کە نەیوستبوو ناوەکەی ئاشکرا بکرێت رێک ئەمەی وتبوو، نیگەرانی ئەمریکا لەوەیە کە حکومەتی مالیکی زۆرتر پاڵ بدات بە ئێرانەوە. لەوێوە دەزانین تا ئیستا ئەمریکا پێی وانییە عێراق بەلای ئێراندا شکابێتەوە. خۆ ئەگەر ئەمریکا بۆی رونبێتەوە مەسەلەی ئێران و عێراق مەسەلەیەکی مەزهەبیە و مەسەلەیەکی چاوەڕوانکراوە لێک نزیک بن، ئەوکات گرنگی جیۆپۆلیتیکی کوردستان هێندەی دیکە زیاد دەکات لەوەی کە ئێستا هەیەتی بۆ رۆژئاوا. تا ئەوکات کوردستان ناچارە پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئێران و لەگەڵ تورکیا رابگرێت، بەڵام بەبێ ئەوەی کە خۆی ببەستێت بەهیچ کام لەم وڵاتانەوە. بێگومان کورد ئەتوانێ یارییەکی ئاڵۆز بکات لە قازانجی خۆی، ئەویش وەک ئەوەی ئاماژەتان کرد پەرەپێدانە بە هێنانی کۆمپانیا بیانیەکان چ ئەوانەی لە رۆژئاوان، چ ئەوانەی لە وڵاتانی دیکەن، بۆ ئەوەی ئەو وڵاتانە ئەوەندە بەرژەوەندییان لەکوردستاندا هەبێت، کە کوردستان وەک سامانێکی جیۆپۆلیتیکی ببینن. ئەگەر ئەم روانینەش لای ئەوان دروست بوو ئەوکات کورد کارتی زیاتری پێدەبێت بۆ ئەوگەمەیەی کە ئاماژەمان پێکرد. هەروەها لەم رێگایەشەوە دەتوانێ خۆی لە دابەشبوونی دووبەرەی شیعی- سونی ناوچەکە بپارێزێت و بە ئاراستەی سێیەم بە پشتیوانی وڵاتانی تر هەنگاو بنێت.
رزگار رەزا چوچانی: تۆ رێگاکانی ئەو گەمەیەت باسکرد کە پێویستە کورد بیکات، وەک کەسێک کەشارەزایتان لە سیاسەت هەیە، پێت وایە کورد توانبێتی گەمەیەکی عاقڵانە لە بەرژەوەندی خۆی بکات؟.
ئیدریس ئەحمەدی: لێرە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە عەقڵ چۆن پێناسە دەکرێت؛ با لە جیاتی ئەوە بپرسین ئایا هێزە سەرەکییەکانی هەرێم توانیویانە سیاسەتێک بکەن کە لەبەرژەوەندی خەڵکی هەرێمی کوردستاندا بێت؟ بەبڕوای من تا رادەیەکی باش توانیویانە، بەڵام ئەوەی کە کورد تا ئێستا توانیویەتی کۆمەڵێک دەستکەوت بەدەستبهێنێت، رەنگە بۆ سیاسەتی باش نەگەڕێتەوە بەڵکو کۆمەڵێک رێککەوت و تەسادوفات دەوریان گێڕاوە لەم بارەوە. یانی هەندێ هێز هاتوون تەوازنی هێزیان لە عێراق و لەناوچەکە تێکداوە، نەک لەبەر ئەوەی یارمەتیدەری کوردبن، بەڵام بەقازانجی کورد شکاوەتەوە و هێزە کوردییەکانیش تا رادەیەک ئەم دەرفەتانەیان قۆستووەتەوە. بەبۆچونی من و بەسەرەنجدان بە هەندێ نمونەی دیکە، بۆ نمونە تایوان، کە رەنگە هەندێ وێکچوونی لەگەڵ هەرێمی کوردستان هەبێت، جێخستنی دیموکراسی و لەرێگای دیموکراسییەوە کارکردن بۆ ئەوەی کە لەناو دانشتیوانی کوردستان و لەروانینی ئەواندا حکومەتی کوردستان شەرعیەتی هەبێت، فاکتەرێک دەبێ کە زۆر گرنگە و دەتوانێت ببێتە یارمەتی دەرێک بۆ پشتیوانی دەرەکەی لە کوردستان. ئەوەی من لە ئایندەی کوردستان نیگەران دەکات، بەدەر لە خەتەرە هەرێمایەتیەکان، ئەو نارەزایەتیە بەرفرەوانەیە کە لەناوخۆی کوردستاندا هەیە. راستە بەبەراورد بەهەندێ وڵات لەکوردستان داننان بەهەبوونی گەندەڵی خەریکە زیاتر دەبێت و باسی دیموکراسی دەکرێت و کاری بۆ دەکرێت، بەڵام لەهەمانکاتدا نارەزایەتی ناوخۆیی ئێجگار زۆرە. ترسم هەیە کە ئەگەر کوردستان رووبەڕووی خەتەرێکی گەورە بێتەوە، رەنگە خەڵکی کوردستان بەو شێوەیەی کە پێویستە پشتوانی حکومەتی هەرێم نەبن. دەبێت ئەوەشی لێ زیاد بکەین بەهۆی ئەوەی لایەنە سەرەکیەکانی کوردستان سەرنەکەوتوون لەوەی لەسەر هەندێ بەرژەوەندی نەتەوەیی کێبەرکێی حزبی نەکەن، خەتەرە دەرەکییەکان زۆرترن. وەک بینیمان لەم قەیرانانی دوایدا هێزە سەرەکیەکانی کوردستان یەک هەڵوێست و یەک وتاریان نەبوو. هەندێ هێز هەیە زیاتر گرنگی بە هەست و سۆزی جەماوەرو بزواندنی دەدات، هەندێکی هێزی تر بە پێچەوانەوەن. هەر ئەم ناکۆکیەو نەبوونی کۆ دەنگی، دەتوانێت ببێت بە بایسی ئەوەی کە ئەوانەی نەیاری کوردن سودی لێ ببینن، و ئەگەر درزێک لەنێوان کورددا هەبێت هەوڵ بدەن گەورەتری بکەن. بۆیە لەگەڵ ئەوەی کە دەبینین لەهەندێ بواردا کوردستان کاری باشیکردووە، بەڵام هاوشانی خەتەرە دەرەکیەکان، نەبوونی رێکەوتن لەناوخۆی کوردستان لەسەر مەسەلە ستراتیژییەکان، و کار نەکردن لەسەر دامەزراوەیی دیموکراتی لەکوردستان، و هەوڵ نەدان بۆ بنبڕکردنی ئەو ناڕەزایەتیەی کە لەکوردستان بوونی هەیە، کە رەنگە بەشێکی نارەزایەتیەکەش لە ئاکامی تەبلیغات بێت لەدژی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەلایەن نەیارەکانی،. خەتەری دیکە لەسەر کوردستان دروست دەکەن. بنبڕکردنی ئەو نارەزایەتیەو هاودەنگی کورد وادەکات کە کوردستان بتوانێت پشتیوانی جیهانیش بۆ لای خۆی رابکێشت و وڵاتانی زلهێز و جیهان نەک تەنها بەچاوی بەرژەوەندی جیۆپۆلیتیکی و ئابوری لێی بروانن، بەڵکو وەک ئسیرائیل بەنمونەی دیموکراسی بزانن، کە وەک دەڵێن لەناوچەیەکدا کە پرە لە وڵاتی دیکتاتۆر ئیسرائیل تەنها وڵاتی دیموکراسییە و سەرەنجی رۆژئاوایان بۆلای خۆیان راکێشاوە. کوردستانیش بەهەمان شێوە لەسەرخستنی دیموکراتیەکی مانادار واقیعیدا، دەتوانێت خۆی بکات بە مۆدێلکی ئەلتەرناتیڤ و نمونەیی لەناوچەکەدا، ئەویش لەکاتێکدا کە دەرفەتی هەیە چونکە وەک لەسەرەتا باسمان کرد ئیسلامی سیاسی وا خەریکە بەشێوازی جۆراو جۆر باڵا دەست دەبێت.
