تاکو ئێستا یاسای نەوت و گاز لە عێراق دەرنەچووە و ئێستاش ئەو بۆشاییە یاساییە لە عێراق هەیە.
لە هەرێمی کوردستان پێش عێراق، رێکخستنی یاسایی بۆ نەوت و گاز کردووە لە ژێر رۆشنایی ئەو مادە دەستووریانەی، کە لە دەستووری عێراقدا هەیە.
ئەسعەد مورادی: تایبەت بە نوچەنێت
د. عومەر نورەدینی، جێگری سەرۆکی زانکۆی لوبنانی فەرەنسی لە هەولێر و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان، لە چاوپێکەوتێنکی تایبەت بە نوچەنێت، بە وردی باسی یاسای نەوت و گازی لە هەرێمی کوردستان و مافەکانی هەرێم لە دەستوور تایبەت بە پرسی نەوت و کێشە و گرفتەکانی عێراق دەخاتەڕوو.
نوچەنێت: ئەو کێشە یاسایی و سیاسییە چین لە نێوان هەرێم و بەغدا لەسەر پرسی یاسای نەوت و گاز لە عێراق و هەرێمی کوردستان، ئایا دامەزراندنی ئەو کۆمپانیایەی وەزیری نەوتی عێراق باسی دەکات کێشەکان چارەسەر دەکات؟
عومەر نورەدینی: گرنگە ئاگامان لەوە بێت تاکو ئێستا یاسای نەوت و گاز لە عێراق دەرنەچووە و ئێستاش ئەو بۆشاییە یاساییە لە سەر ئاستی عێراق هەیە واتا رێکخستنی یاسایی بۆ پرسی نەوت و گاز لە لایەن پەرلەمانی عێراقەوە نەکراوە و ئەوەی کە هەیە یاسای کۆمپانیای نیشتمانییە بۆ بەڕێوەبردن و دەرهێنانی نەوت، کە هەوڵیان داوە لەم یاسایەدا کۆی کۆمپانیاکانی تایبەت بە دەرهێنانی نەوت، خزمەتگوزاری نەوت، خستەبازاڕی نەوت بە سۆمۆشەوە لە ژێر چەتری کۆمپانیاییەکی نیشتمانیدا لە عێراق کۆبکەنەوە.
ئێستا لە لایەن وەزیری نەوتی عێراقەوە ئەوە باسکراوە، کە وا باشترە بۆ هەرێمی کوردستانیش کۆمپانیایەک هەبێ، کە ئەرکەکەی دەرهێنان و بەڕێوەبردن و خستنەبازاڕی نەوت بێت. لەمەدا دەرکەوت لە لای وەزیری نەوتی عێراق، یان ئەم زانیارییەی نییە یانیش نەیویستووە باسی بکات، کە لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٠٧-وە یاسای ژمارە ٢٢، یاسای نەوت و گاز دەرچووە، واتا لە هەرێمی کوردستان پێش عێراق رێکخستنی یاسایی بۆ نەوت و گاز کردووە لە ژێر رۆشنایی ئەو مادە دەستووریانەی، کە لە دەستووری عێراقدا هەیە. بەڵام لە عێراقدا یاسای نەوت و گاز دەرنەچووە، لە یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، مادەی دەیەم، باس لە بوونی کۆمپانیایەکی تایبەت بە دەرهێنان و بەڕێوەبردنی نەوت دەکات لە هەرێمی کوردستان بەناوی کۆمپانیای کوردستانەوە. ئەوەش بەوە واتایەیە، کە لە هەرێم کێشەی بۆشایی یاسایی بۆ دروستکردنی کۆمپانیا نییە، چونکە یاسای بۆ دەرچووە و یاسایش دەڵێت ”دەبێ هەبێ”، بەڵام تا ئێستا ئەو کۆمپانیایە دانەمەزراوە، حکوومەتی هەرێمی کوردستان یان وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان، کە پەیوەندیدارەن وەڵامیان بۆ ئەو بابەتە هەبێت.
بۆیە دەکرێ لە رێگای گفتوگۆ لەگەڵ حکوومەتی عێراق یان وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی ئێمە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق گفتوگۆ بکەن و پێیان بڵێن، ئەوەی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانەوەیە، ئێمە یاسامان هەیە و لەو یاسایەش باسکراوە کە ئێمە کۆمپانیامان هەبێ. بۆیە لەسەر ئەوە گفتوگۆ بکەن و هەوڵ بدەن ئەو کۆمپانیایە دابمەرزێنن، یان بە هاوبەشی لەسەر میکانیزمێک رێکبکەون، کە کۆمپانیایەک هەبێ و سەرپەرشتی دەرهێنان، خزمەتگوزاری و خستنەبازاڕی تایبەت بە نەوت بکات.
نوچەنێت: گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان تاچەند یاسایین؟
عومەر نورەدینی: لە راستیدا ئەوەی کە لە هەرێمدا هەبووە لە رابردوودا بەشێکی لەو گرێبەستانەی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیاکان کردوویەتی، بەشێوەیەک سرووشتی گرێبەستەکان وایە، کە ئەو کۆمپانیانە هاتوونەتە ناو بواری بەرهەمهێنان و سەرپەرشتی کردنی بوارەکانی تریش، لە رووی ئەوەی نەوت بەڕێوەببرێ یان دەربهێندرێ یان بخرێتە بازاڕەوە لە گرێبەستی حکوومەتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیاکە، ئەو بۆشاییە پڕکراوەتەوە بەڵام کاتی خۆشی بە پێویستزانراوە، کە کۆمپانیایەکی تایبەت بە خۆماڵیمان هەبێ لە هەرێمی کوردستان سەرپەرشتی ئەوە بکات و بە یاسا ئەوە کراوە، هێشتا ئەوە باشترە، بەڵام لە رابردوودا وەک باسم کرد لە سرووشتی گرێبەستەکاندا ئەو بۆشاییە پڕکراوەتەوە، بۆەیە دەبێ حکوومەتی هەرێم بە بەغدا بڵێ، ئێمە رێکخستنی یاساییامان بۆ ئەو کردووە و یاسا باسی لەوە کردووە، کە کۆمپانیایەکی تایبەت بە بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان هەبێ و ناوی کۆمپانیای کوردستانە. ئێمە ئەم کۆمپانیایە لە داهاتوودا دادەمەزرێنین و چالاکی دەکەین یان ئەگەریش بیانەوێ لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی لەسەر فۆرمێکی دیکە رێککەون. بێ گومان حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەبێ پرۆژەیاسایەک پێشکەشی پەرلەمانی کوردستان بکات بۆ هەموار کردنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان.
نوچەنێت: بۆچی هێشتا یاسای نەوت و گاز لە عێراق بوونی نییە، ئەمە بۆ چی دەگەڕێتەوە؟
عومەر نورەدینی: لە راستیدا حکومەتەکانی رابردوو لەبەر بوونی روانگەی جیاواز و جیاوازی سیاسی بەتایبەتی روانگەی جیاواز هەبوو لە نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر پرسی مامەڵە کردن لەگەڵ نەوت، کە هەرێم دەڵێ دەستووری عێراق مافی پێداوم و ئەوانیش پێیانوابوو کە دەبێ دەسەڵاتی لای ئەوان بێ، کە دەسەڵاتێکە تایبەت بە حکومەتی فیدراڵی، کە لە راستیدا وا نییە و دەستوور دەڵێت ”پێکەوە”، بۆیە بەهۆی بوونی جیاوازی سیاسی و روانگەی سیاسی جیاواز هەم لە نێوان حکوومەتی فیدراڵی و هەم لە نێوان حکوومەتی فیدراڵی و حکوومەتی هەرێمدا، ئەو یاسایە هەروا ماوەتەوە.
کاتی خۆی رەشنووسێک ئامادەکرابوو، بەڵام ماوەتەوە و بۆیە باشترە حکوومەتی فیدراڵی بیر لەوە بکاتەوە یاسای نەوت و گاز دەربکات، بە لەیەک تێگەیشتن لەگەڵ حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییە یاساییەی کێشانە لە نێوان هەردوولادا نەمێنێت.
نوچەنێت: پێتوایە نەبوونی یاسای تایبەت بە نەوت و گاز لە پرسی نەوت یەکێک لە کێشە سەرەکییەکان لە نێوان هەولێر و بەغدا بێت؟
عومەر نورەدینی: ئەگەر پێشتر رێکخستنی یاسایی بۆ بکرایە، یاسایەکی هاوسەنگ دەربکرایە وەک لە دەستووردا هاتووە و حکوومەت هەرێمی کوردستانی لەگەڵ حکوومەتی فیدارڵی بکردایەتە هاوبەش لە دەرهێنان و بەڕێوەبردنی نەوت و خستنەبازاڕی نەوت. هەروەها میکانیزمی گونجاو دابنرایە بۆ ئەوەی پێکەوە ئێدارەی ئەم دۆسیەیە بدەن بێ گومان، ئەم کێشانە هەروا بە هەڵواسراویی نەدەمانەوە و چارەسەریان بۆ دەکرا. ئەگەر رێکخستنێکی باش بۆ بکرێت بە لەبەرچاوگرتنی ویست و ئیرادەی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو مافە دەستووریانەی کە بە هەرێمی کوردستان دراوە، بێ گومان ”ئەگەر کێشەکە بەتەواوی بنەبڕ نەبوایە و بەوشێوەیە درێژەی نەدەکێشا و رەنگە لە زۆر بواردا چارەسەری بۆ بدۆزرایەتەوە”.
لە راستیدا بەرپرسیاریەتییەکە لە ئەستۆی حکوومەت و پەرلەمانی عێراقە، کە تاکو ئێستا یاساکەیان دەرنەکردووە لە سەر ئاستی حکوومەتی فیدراڵی.
نوچەنێت: ئەو گەندەڵییەی لە بواری نەوت لە عێراق باسدەکرێت، ئایا نەبوونی یاسای بواری نەوت و گاز لە عێراق لە بەرژەوەندی گەندەڵکارانی ئەو بوارە نییە؟
عومەر نورەدینی: دۆسیەی نەوت لەسەر ئاستی عێراق لە راستیدا کێشەی زۆرە، بەپێی ئەو داتا و بەڵگانەی دەستەی دەستپاکی و لایەنە پەیوەندیدارەکان، پەرلەمان و لیژنەکانی پەرلەمان بڵاوبوونەوە، کێشەی جۆراوجۆر هەیە، لە رووی گەندەڵی، خراپ ئیدارەدان و دەستێوەردان، بۆیە ئەگەر رێکخستنی یاسایی بۆ بکرێت و یاسای نەوت و گازی بۆ دەربکرێت وەک باسمان کرد، کە لەیەکتێگەیشتن لەگەڵ هەرێم و پارێزگاکان، چونکە دەستوور دەڵێت، دەبێ پارێزگایەک کە نەوتی هەبێ بەشداری پێبکرێ لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت لەو پارێزگایە لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی و ئەگەر لەهەرێمیش هەبوو هەرێمیش بەشداری پێبکرێت.
واتا بەجێنەهێڵدراوە بۆ حکوومەتی فیدراڵی، کە بڵێ حساب بۆ هەرێم و پارێزگاکان ناکەم. بۆیە ئەمە دەبێ لە یاساکەدا رەنگ بداتەوە و بە باشی بەرجەستە بکرێ کە بنەما، پرەنسیپ، ئامانج، ئامراز و میکانیزمە، دەکرێی لەوێش میکانیزمی ئەو تۆی بۆ دابنرێت، کە ئەم دۆسیەیە پارێزراوتر بێت لە دەستێوەردان و خراپ بەکارهێنان و هەروەها پاک راگرتنی.
نوچەنێت: ئەگەر بمانەوێت بەراوردێک بکەین لە نێوان ئەو کۆمپانیایەی عێراق باسی دەکات و ئەو کۆمپانیایەی هەرێم یاسای بۆ دەرکراوە، کامیان باشترن؟
عومەر نورەدینی: ئەوەی راستییە لە هەرێم کۆمپانیاکە دانەمەزراوە، بەڵام بە یاسا بڕیاری لێدراوە، ئەم کۆمپانیایە سەرپەرشتی بەڕێوەبردن و دەرهێنانی نەوت دەکات، ئێستا حکوومەتی هەرێمی کوردستان ویست و ئامادەیی هەیە بۆ ئەوەی لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی لەسەر ئەم پرسە بگاتە لەیەکترتێگەیشتن و بنەمای رێککەوتن ئامادە کراوە، کە ئەوەیە داهاتی نەوت نەک خودی نەوتەکە، بۆیە داهاتی نەوتەکە بە گوێرەی پێڕەوی ژمێریاری چۆنە و چەندە، بخرێتە گەنجینەی حکوومەتی فیدراڵی و وەک بەشێک لە داهات سەیر بکرێت و دواتر لە بودجەی فیدراڵی بەشە بودجەی هەرێم دابنرێتەوە.
ئەگەر کۆمپانیای کوردستان بۆ بەڕێوەبردن و بەرهەمهێنانی نەوت دروست ببێ، سەرپەرشتی پرۆسەی بەرهەمهێنان و بەڕێوەبردنی نەوت دەکات و داهاتەکەی وەک ئەوەی رێککەوتنی لەسەر کراوە دەچێتە ناو بودجەی حکوومەتی فیدراڵی، بەڵام لە یاسای بودجە بەشی هەرێم دادەنرێتەوە.
بەڕای من ئەو کۆمپانیایەی بڕیاری لەسەر لێدراوە بۆ نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، دابمەزرێ و سەرپەرشتی پرۆسەی بەڕێوەبردنی نەوت بکات، پاشان لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی لەسەر داهاتەکەی رێککەوتن بکرێت باشترە، ئەگەرنا سیناریۆی ب_ی ئەوەیە کە لە ئێستا لە ئارادایە حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی لەسەر سیناریۆی بی رێکبکەوێت، بەڵام من وایدەبینم کە بوونی کۆمپانیای کوردستان بۆ وەبەرهێنان و بەڕێوەبردنی نەوت بە گوێرەی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بوونی هەبێ باشە.
نوچەنێت: ئەگەر ئەوەی حکوومەتی عێراق بیری لێدەکاتەوە کۆمپانیایەکی هاوبەش دابنرێت، هەرێم کۆمپانیاکانی دانامەزرێنێ؟
عومەر نورەدینی: ئەگەر رێککەوتن بکرێت لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی، هەروەها رێککەوتنی سیاسی بکرێت، ئەوە دەبێتە جێگرەوە بۆ ئەوەی لە یاسای ژمارە ٢٢-ی نەوت و گازدا هاتووە، بەڵام ئەو کات دەبێ لە هەرێمی کوردستان یاسای نەوت و گاز هەموار بکرێتەوە و پێداچوونەوەی بۆ بکرێت، چونکە ئەم یاسایە دەڵێت، دەبێ ئەم کۆمپانیایە دابمەرزێت. ئەگەر دانەمەزرێت و حکوومەتی هەرێم لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی لەسەر جێگرەوەیەکی دیکە و لەسەر سیناریۆیەکی تر رێکبکەوێ، لەلایەنی یاساییەوە دەبێ پێداچوونەی بۆ بکرێ و بگونجێندرێت.
نوچەنێت: ئەوەی لە یاسای نەوت و گازی هەرێمدا هەیە، عێراق کێشەی لەگەڵدا هەیە یان قبووڵی نییە؟
عومەر نورەدینی: تاکو ئێستا نەمبیستووە کە عێراق کێشەی لەگەڵ یاسای نەوت گازی هەرێم دا هەبێت، لە رابردوو هەوڵیاندا بابەتی ئیدارەدانی دۆسیەی نەوت لە هەرێمی کوردستان سکاڵا پێشکەش بە دادگای فیدراڵی بکەن، بەڵام تاکو ئێستا دادگای فیدراڵی بڕیاری یەکلاکەرەوەی نەداوە، کە بڵێت حکوومەتی هەرێمی کوردستان کارێکی نایاسایی کردووە یان بەپێچەوانەی دەستوورەوە هەڵسووکەوتی کردووە یان ئەوەی لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووە نادەستوورییە.
لە بردنی دۆسیەی نەوت بۆ لای دادگای فیدراڵی لەلایەن حکوومەتی فیدراڵییەوە بوو، دەیانەویست وای نیشان بدەن حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە پێچەوانەی دەستوور مامەڵەی کردووە، ئەوان لەمەدا سەرکەوتوو نەبوون، لە راستیدا دەستوور مافی داوە بە هەرێم، کە بەشدار بێت لە ئیدارەدانی. سکاڵاکەی حکوومەتی فیدراڵی دەگەڕێتەوە بۆ هەوڵدانیان لە پێش ریفراندۆم، بەڵام لە دوای ریفراندۆم تۆختریان کردەوە.
نوچەنێت: ئایا عێراق یاسای نەوت و گازی لە سەردەمی رژێمی بەعس هەر نەیبووە یان کاری پێناکرێت؟
عومەر نورەدینی: عێراق چەندین کۆمپانیا لەو بوارە جیاوازەکانی نەوتدا هەبووە، بەڵام یاسای نەوت و گازی نییە و پێشتریش تەنیا یاسای وەزارەتی نەوتی هەبووە.
نوچەنێت: بەڕای ئێوە هەرێمی کوردستان دەتوانێت متمانە بە بەغدا بکات و فرۆشی بسپێرێت بە عێراق یان هاوبەشی لەگەڵدا بکات؟
عومەر نورەدینی: دەستوور مافی بە هەرێم داوە و هەرێمیش هەموو شتێک رادەستی بەغدا ناکات و هەرێم نەیویستوویەتی نەوت رادەست بکات و هیچ کاتیش وا ناکات. یەکەم، بە پێی دەستوور مافی پێداوین بەشدار بین و نەوتیش مافی هەموو پێکهاتەکانی عێراقە واتە موڵکی ئێمەشە. دووەم، لە بەڕێوەبردن و ئیدارەدانیدا مافی پێداوین، کە دەڵێ دەبێ لەگەڵ ئێمە بەڕێوەببردرێ، ئێستاش هەرێمی کوردستان ئامادە لەگەڵ بەغدا بەڕێوەی ببات و تەنیا داهات رادەستی بەغدا دەکرێت.
نوچەنێت: ئەوەی دەگورێت تەنیا لە رێگەی سۆمۆوە نەوت بفرۆشرێت، کە مەبەستیانە هەرێم ئەو نەوتەی هەناردەی دەکات لە رێگەی سۆمۆوە بیخاتە بازاڕەوە، ئایا ئەمە قبووڵ بکرێ لە زیان و کۆنترۆڵی فرۆشی نەوتی هەرێم نییە؟
عومەر نورەدینی: لە زیانی هەرێم نییە و ئەو پرۆسەیە هەمووی روونە، چونکە کۆمپانیای تایبەت هەیە لە هەرێم (دیلۆیت) و بەدواداچوون دەکات و زانیاری دەدات و بڵاوی دەکاتەوە و لەو رووەوە کێشەیەک نییە، چونکە تەنیا داهاتەکەیەتی و بەغداش لەسەر ئەوە رازی بووە.
نوچەنێت: کۆی گشتی پرۆسەی نەوتی نێوان هەرێم و عێراق چۆن لێکدەدەنەوە لە دۆخەی هەیە چ بکرێ باشە وەک پێشنیار؟
عومەر نورەدینی: لە راستیدا یەکەم شت کە پێویستە ئەوەیە لە ژێر لەشماڵی دەستوور و ئەو مادە دەستووریانەی کە تایبەتن بە نەوت، دەبێ رێککەوتنی سیاسی بکرێ کە ئێستا باش چووتە پێشەوە و هەموو شتێ گەڵاڵە کراوە؛ دوایی ئەوە لە ژێڕ ویست و ئەو ئیرادە سیاسییە هاوبەشەی هەردوو حکوومەت رێکخستنێکی یاساییانەی نوێ بکرێ لە پەرلەمانی عێراق و حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ خۆی یاسای نەوت و گازی هەیە.
هەروەها دەبێ لە پرسی نەوت و گازدا، ئیتر سەردەمی ئەوە رۆیشت کە نەوت و گازی هەرێمی کوردستان هەمووی بەدەر لە ویست و بەرژەوەندی گەلی هەرێمی کوردستان بچێتە خەزێنەی حکوومەتی فیدراڵی و لەوێوە دژی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەکار بهێندرێتەوە وەک چۆن لەسەردەمی رژێمی بەعس و رژێمە یەک لەداوی یەکەکانی تر پەیڕو دەکرا.
دەستوور رەشماڵ و چەترە و لەوێ مافی داوە بە هەرێمی کوردستان، کە نەوت و گاز موڵکی ئێمەشە، مافی ئەوەشی بە هەرێم داوە لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی بەیەکەوە ئەو دۆسیەیە بەڕێوەبەرن. ئێستا لە لای هەردوو حکوومەت ئەو ویستە هاوبەشە هەیە و کراوەتە رێککەوتن و پێویستە بکرێتە رێککەوتنی یاسایی و لە هەر چەشنە گرژییەک، لە بەرژەوەندی گەلی عێراق و گەلی هەرێمی کوردستان بێ و هاوسەنگی لە ماف و بەرژەوەندییەکان بەرجەستە بکات، کە ئەمە خزمەتی گەورەی هەردوولا دەکات.
