(نوچەنێت) ئامادەكردنی: فەرهاد مەلا حەسەن
ئاماژەكان بۆ دارووخانی ئابووری توركیا هەر ئەوە نیە دراوی وڵاتەكەی بەرەو بێبەهاییەكی زۆر رۆیشتووە، بەڵكو لەسەرووی ئەمەوە قەرزە دەرەكییەكانی ئەو وڵاتە گەیشتۆتە ئاستێكی وا كە كەس ناتوانێ ئەو پێشبینییەی بۆ بكات، لەگەڵ ئەمانەشدا لەسەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا زیاتر لە 10 هەزار كۆمپانیای توركی مایەپووچبوونی خۆیان راگەیاند و دەرگاكانیان داخست.
رۆژنامەی (زەمان) ی توركی دەنووسێت “لە ئێستادا قەرزە دەرەكییەكانی توركیا بۆ 1.9 ترلیۆن لیرە بەرزبۆتەوە، هەموو ئەو قەرزانەش لەماوەی ئەو 18 ساڵەن كە تیایدا پارتی دادو گەشەپێدان لە دەسەڵاتدایە، چونكە تا ساڵی 2002 قەرزە دەرەكیەكانی توركیا تەنها 243 ملیار لیرە بووە، بەڵام لەدوای ئەو بەروارەوە، پارتی داد هاتە سەر دەسەڵات و ئابووری وڵاتی بەو رۆژەی ئێستا گەیاندووە”.
ئەو رۆژنامەیە ئاماژە بەوە دەدات كە لەنێو ئەو قەرزە دەرەكیانەدا بڕی 817.9 ملیار لیرە ، بە دراوی لیرەی توركییە ، بەڵام بڕی 1 ترلیۆن و 44 ملیار لیرە بە دراوی بیانین.
لەو راپۆرتەدا كە (پارتی گەلی كۆماری) توركیا لە رۆژنامەی ناوبراو بڵاویكردۆتەوە دەڵێ “ئەمە قەرزارییەكی شێتانەیە بۆ حكومەتەكەی پارتی دادو گەشەپێدان، چونكە بەرزبوونەوەی بڕی قەرزی گشتی لەو وڵاتەدا گەیاندۆتە %42.
لەماوەی مانگی رابردووی ئەمساڵدا قەرزی گشتی گەیشتە 1 ترلیۆن و 863 ملیار لیرە، كە 1 ترلیۆن و 44 ملیار لیرە بەدراوی بیانین، بەمەش قەرزی گشتی دەكاتە %56 .
هەر بەپێی ئەم راپۆرتە حكومەتی توركیا تەنها لەماوەی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ بڕی نیو ترلیۆن لیرەی قەرزكردووە، بەمەش دەردەكەوێ كە قەرزی گشتی توركیا حەوت هێندە بەرزبۆتەوە بەتایبەتیش لەماوەی 18 ساڵی دەسەڵاتدارێتی پارتی دادوگەشەپێدان.
دەرەنجامی هەموو ئەمانە بەشێوازێكی خراپ بەسەر پارتی ناوبراو و لەناویشیاندا وەزیری گەنجینەی توركیاو زاواكەی ئەردۆغان شكاوەتەوە ئەوانەش رووبەڕووی نارەزایی زۆر و رەخنە بوونەتەوە. بەتایبەتیش كاتێك وەزارەتی گەنجینەی توركیا بەشێوەیەكی فەرمی ئەوەی بڵاوكردۆتەوە كە كۆی پارەی قەرزی دەرەكی توركیا لەمساڵدا 421.8 ملیار دۆلاری ئەمەریكییە. ئەمەش لەكاتێكدایە كە ئێستا لیرەی توركی لەبەرانبەر دۆلاری ئەمەریكیدا لە خراپترین ئاستدایە كە دوا نرخی لیرەی توركی لە رۆژی سێشەممەی رابردوو 27 ی تشرینی یەكەم، 8.13 لیرە لەبەرانبەر 1 دۆلاری ئەمەریكی بوو، ئەمەش بە خراپترین ئاستی دراوی توركی دادەنرێت لەوەتەی ساڵی 1999 ئەو ئاستەی بەخۆوە نەبینیوە.
خاڵێكی دیكەی داتەپینی ئابووری توركیا بۆ بێكاری كۆمپانیاكان دەگەڕێتەوە بۆ ئەم مەبەستە تەنها لەماوەی 8 مانگی ئەمساڵدا زیاتر لە 10 هەزار كۆمپانیا مایەپووچ بوون و دەرگای كۆمپانیاكانیان داخست، لە مانگی ئەیلوولی ئەمساڵیش (واتا مانگی رابردوو) 1562 كۆمپانیا بەهەمان شێوە لەكار كەوتن.
بەپێی سەرژمێری یەكێتی ژوورە بازرگانییەكان و بۆرسەی توركیاش ئەوەی بڵاوكردۆتەوە كە لەماوەی 9 مانگی ئەمساڵدا، لە وڵاتەكەیاندا 10 هەزارو 452 كۆمپانیا داخراون، ئەمەش بەپێی ساڵی رابردوو بەرێژەی %11 داخرانی كۆمپانیاكان زیادی كردووە.
بەگشتی بارودۆخی كۆمپانیا توركیەكان لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا تا ئێستاش، لەسایەی ئەو دۆخە ئابووریە وێرانەدا كە رووبەڕووی توركیا بۆتە، لە خراپترین ئاستدایە.
سەبارەت بە كۆمپانیا هاوبەشەكانیش كە داخراون، بەپێی ئەو سەرژمێرییە لەكۆی 10 هەزارو 453 كۆمپانیا داخراوەكان (1808) كۆمپانیای هاوبەش هەن كە مایەپووچبوونی خۆیان راگەیاندووە، كە پێشتر كاری ئەو كۆمپانیا هاوبەشانە كاركردن بوو لەبواری بەرهەمهێنانی ووزەی كارەبا و یەكەی نیشتەجێببون و چالاكییە ئەندازیارییەكان.
بەم دواییانەش لە رۆژی 9ی ئەم مانگە راپۆرتێكی هەفتانەی لیژنەی رێكخستن و چاودێریكردنی یەكە بانكییەكانی توركیا ئاشكرا بوو، تیایدا ئاماژە بە بەهای قەرزە وەدەستهاتووەكانی كۆمپانیا توركیەكان دەكات كە بریتییە لە 132 ملیار و 207 ملیۆن لیرە، لەكاتێكدا تەنها لە هەفتەی رابردووی بەر لە 9ی مانگ قەرزە وەدەستهاتووەكان بریتی بووە لە 131 ملیار و 322 ملیۆن لیرەی توركی.
بەپێی پێشبینی ئابووریناسانیش لەماوەی داهاتوودا ژمارەیەكی دیكەی كۆمپانیاكان بێتوانایی خۆیان لەرووی دانی قەرزەكانیان رادەگەیەنن، ئەویش بەهۆی نرخ و بەهای لیرەیە لەبەرانبەر دراوە بیانییەكاندا.
لەلایەكی دیكەش بەپێی ئەو راپۆرتە جیاوازانەی كەلە میدیاكانی توركیا بڵاودەكرێنەوە، باس لەوە دەكرێ كە حكومەتی ئەردۆغان لەپێناو دەربازكردنی وڵاتەكەی لەو گێژاوە ئابوورییەیدا، پەنادەباتە بەر (سپیكردنەوەی پارە)، بۆ ئەم مەبەستەش رۆژنامەی (أحوال التركیە.) بڵاویكردۆتەوە كە پارتی دادوگەشەپێدانی دەسەڵاتدار بەشێوەیەكی فەرمی پڕۆژە یاسایێكی پێشكەشی پەرلەمان كردووە تیایدا باس لە گەڕاندنەوەی پارەو موڵك و سامان دەكات لە دەرەوەی توركیا، بۆ ئەمەش داواكراوە كە بەشێوەیەكی یاسایی رێگە بەو كەس و كۆمپانیایانە بدرێت كە پارەو زێرو دراوی بیانی و ماڵ و موڵكی گواستنەوە بگەڕێننەوە توركیا و لەبەرانبەریشدا بەهیچ شێوەیەك حكومەت باجیان لێوەرناگرێ و لەرووی یاساییشەوە هیچ لێكۆڵینەوە و سزایەك نایانگرێتەوە.
هەر ئەو رۆژنامەیە بڵاویكردۆتەوە كە گەڕاندنەوەی ئەو موڵك و پارانە پێویستی بە هەمواركردنەوەی یاسا هەیە، تا ئێستاش چەند جارێك ئەو یاسایە هەمواركراوەتەوە بەتایبەتیش لەماوەی ساڵی 2008 تا ئێستا شەش جار ئەو یاسایە هەمواركردنەوەی بەخۆوە بینیوە، جا ئەگەر ئەمجارەشیان بۆ ئەو بابەتە هەموار بكرێتەوە دەبێتە حەفتەمین جار.
بەپێی ئەو پڕۆژە یاسایە كە پێشكەشی پەرلەمان كراوە بەشێوەیەكی ئاشكرا ئاماژە بەوە كراوە كە بەهیچ شێوەیەك لەلایەن حكومەتی توركیاوە باس لە سەرچاوەی سەرەكی ئەو موڵك زێرو دراوانە ناكرێت كە كۆمپانیاكان و كەسانی تر دەیگەڕێننەوە بۆ توركیا.
هەر ئەو رۆژنامەیە باس لە گومان و ترسێك دەكات بۆ ئەو كەس كۆمپانیایانەی كە بیانەوێ سامان و موڵكەكانیان لە دەرەوە بگەڕێننەوە، ئەویش ترس و گومانە لە دادگای دەستووری توركیا كە هیچ دەسەڵاتێك ناتوانێ رێگری لەبڕیارەكانی بكات، یاخود بڕیارو پڕۆژەیاسای بەسەردا بسەپێنرێ، ئەمەش لەو كاتەدایە كە ئەو پڕۆژە یاسایەی دادوگەشەپێدان لەحاڵێكدا ئەگەر رەزامەندی پەرلەمانی وەرگرت، بەڵام ئەو هێزە قانوونیەی نابێ كە بتوانێ دادگای دەستووری توركیا ناچاربكات گوێڕایەڵی بڕگەو خاڵەكانی بێت، بۆیە ئەو بابەتە مشتومڕێكی زیاتر لەناو پەرلەمان دروست دەكات تا دەرچەیەك بۆ رازیكردنی دادگای باڵای دەستووری بدۆزنەوە كە لەپێناو زیندوو كردنەوەی ئابووری وڵاتەكەیاندا چاو لە هەندێ یاسا بپۆشێت.
