(نوچەنێت) ئامادەكردنی : فەرهاد مەلاحەسەن
سەرلەنوێ، سوونەكانی عێراق خواستی بەخاوەنبوونی هەرێمێكی تایبەت لەشێوەی هەرێمی كوردستان دەوروژێنن، لە ئێستادا دەنگۆی ئەو خواستەی سوونەكان گەرمتر لە جاران كەوتۆتە بەرباس و خواسی خۆیان و لەولاشەوە شیعەكانیان پێ هەراسان كردووە.
چاودێران پێیان وایە ئەمجارەیان جگە لە سیاسییە سوونەكان، بەشێكی زۆری خەڵكە ئاساییەكەشیان خواستی بەهەرێمبوون سەرقاڵی كردوون، ئەم خواستەش بەتەنها لەناوچەیەكی دیاریكراو قەتیس نەكراوە، بەڵكو ئەمجارەیان تەواوی شارو شارۆچكە سووننییەكانی عێراقی گرتۆتەوە و لەوەش زیاتر داوادەكرێت راپرسییەكی جەماوەری فراوان بدرێت بۆ ئەوەی كارتی خاوەندارێتی هەرێمی سوونی لە عێراقدا لە دەستی سوونەكان خۆیان بێت بۆ هەر كات گەر ویستیان هەرێمەكە رابگەینن. ئەمەش بۆ بەغدا هەڵوێستێكی راشكاوانە دەبێت كە ئەو وڵاتە دوو هەرێمی دیكەی لێدەەبێتەوە و دابەشی سەر سێ هەرێمی جیاواز دەبێت.
داواكاری سووننە
سیاسییە سووننیەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە داواكاری بەهەرێمبوون خواست و داواكاری ئێستا نیە بەڵكو ئەو داواكارییە چەند ساڵێك لەمەوبەر راگەیەنراوە، بۆ ئەم مەبەستەش (ناجح المیزان) نووسەرو سیاسیی سوونی دەڵێ “داواكاری بۆ هەرێمی سوونە لە عێراقدا لە 10 ساڵ لەمەوبەر قسەی لەسەركراوە، ئەمەشیان لە ئەنجامی ئەو مامەڵە بەرنامە بۆدارێژراوانە بوو كە بەغدا بەشێوەیەكی خراپ مامەڵەی لەبەرانبەر خەڵك و شارو شارۆچكە سوونییەكان دەكرد”.
ناوبراو دەشڵێ “رێژەی داواكاریی سوونەكان بۆ دروستبوونی هەرێمێكی تایبەت لەدوای ساڵی 2014 بەرزبۆتەوە و ئێستاش لە بەرفراونییەكی زیاتر دایە ، ئەوانەش كە ئەو داواكاریەی سوونەكان بەوە وێنا دەكەن كە داواكاری بێت بۆ پارچەبوونی عێراق ، شتێكی ناواقیعییە”. دەشڵێ ” ئەوانەی دەڵێن دروستبوونی هەرێمی سوونی پارچەكردنی عێراقە، ئەوانە سوودمەندی قۆرغكردنی دەسەڵاتن لە بەغدا..”
ناوبراو بە تووندی رەخنە لە سیاسیەكانی سوونی دەگرێت و دەڵێ “ئەوان بەدوای بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان كەوتوون و دەیانەوێ كارتی هەرێمی سوونی بۆ دەستكەوتنی پلە و پۆست بەكاربهێنن، بۆیە ئەوەی بڕیار لەسەر بەهەرێمبوونی ناوچە سوونەنشینەكان دەدات خەڵكە ئاساییە سوونەكەیە نەك سیاسییەكانی”.
هەندێ هێزو لایەنی دەرەكی هەن لەدژی دروستبوونی هەرێمی سوونەن كە لەسەرووشیانەوە وڵاتی ئێرانە كە زیاتر لە هۆكارێكی لەبەردەستە بۆ رێگری كردنی لەو دروستببونە، هۆكاریش بۆ ئێران ئەوەیە كە دەیەوێ تەواوی عێراق بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە، ترسیان لەوەش هەیە لەئەگەری دروستبوونی هەرێمێكی سوونی لە عێراقدا ، سوونەكانی ئێرانیش داوای هەرێمێكی تایبەت بكەن.
پێشترو لەساڵی 2011 هەرسێ پارێزگای سەڵاحەددین و موسڵ و دیالە داوایان لە حكومەتی ناوەند كردبوو بۆ دروستكردنی هەرێمی پارێزگاكان، ئەویش بەپێی مادەی 116 كە ئاماژە بەوە دەكات كە سیستەمی ئیتحادی لە كۆماری عێراق بریتییە لامەركەزیەت لە پایتەخت و هەرێم و پارێزگاكان و ئیدارە خۆجێییەكان، هەمانكات مادەی 117ش ئاماژە بەوە دەكات كە دەستووری عێراق هەرێمە تازەكان پەسەند دەكات كە بەپێی یاساكانی دروست دەبن.
لەگەڵ ئەوەی پارێزگاكان بەپێی ماددەی 119 ی دەستوور مافی بوونە هەرێمیان پێدراوە بەو مەرجەی لەرێی ئەنجامدانی راپرسییەوە رای خەڵكەكەی وەربگیردرێ، ئەمەش لە دوو رێگەوە پێشكەش دەكرێت، یەكەمیان: داواكاری سێ بەشی ئەندامانی ئەنجومەن بۆ پێكهێنانی هەرێمەكەو ، دووەمیشیان داواكاری 10 كەسانی هەڵبژێردراو لەهەر پارێزگایەك بۆ ئەم مەبەستە.
لەم دوو رێگەیەی سەرەوە داوا پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیران دەكرێت بۆ رەزامەندی پێكهێنانی هەرێم.
لە ئێستادا سوونەكانی عێراق گەرمتر لە جاران بابەتی بەهەرێمكردنی ناوچەنشینەكانیان هێناوەتە پێشەوەو، رەنگە هۆكار زۆربن لەسەر ئەو جەختكردنەوەیان لەوەی كە بەجۆرێك لە جۆرەكان لە حكوومەتی ناوەند توڕەن و سیاسەتی شیعەگەراییش زۆرجاران پەست و نیگەرانیان دەكات، هەربۆیەشە ئەو نووسەر و سیاسییە سوونەیە بەراشكاوی دەڵێت ” لەئێستاداهەوڵەكانی دروستكردنی هەرێمی سوونە لە عێراقدا بە شێوەی كردار كاری بۆ دەكرێت و راستییەكە كە ناوچە سوونەنشینەكان بەرەو ئەنجامدانی راپرسیی هەنگاو دەنێن”.
لەلایەكی دیكەش كەسایەتییە باڵاكانی سوونەی عێراق بەووردی پڕۆژەی دروستكردنی هەرێمێكی سوونیان لەعێراقدا تاوتوێ كردووە و بۆیان روونبۆتەوە كە دروستبوونی ئەو هەرێمە پەیوەستە بە حكوومەتی بەغداوە، گفتوگۆكانیش بۆ پێویستی دروستبوونی ئەوهەرێمە لە ئەنجامی ئەو دۆخە ئەمنی و سیاسیی و جوڵانەوە جەماوەریەیە كە ماوەی چەند مانگێكە لە عێراق بەردەوامە، سەرەڕای ئەوانەش ململانێ بەردەوامی ئێرانی و ئەمەریكی لەسەر گۆڕەپانی عێراقدا هۆكارێكی دیكەیە، چونكە هەموو ئەمانە وایان كردووە سوونەكانی عێراق سوورتر بن لەسەر دروستكردنی ئەو هەرێمەیان.
ووڵاتانی كەنداو، پشتگیری دەكەن
وەك هەمیشە باسكردنی بیرۆكەی دروستكردنی هەرێمێكی سوونە لەعێراقدا لەسەر مێزی وڵاتانی كەنداودا گفتوگۆی جیاجیای لەسەر كراوەو زۆربەشیان پشتگیری ئەو بیرۆكەین، بۆ ئەم مەبەستەش زۆرجاران لێرەو لەوێ لەناوچەی كەنداودا ئەو بابەتە كراوەتە كۆبوونەوەیەكی نهێنی و تیایدا ژمارەیەكی زۆر لە كەسایەتییە باڵاكانی سوونەی عێراقیش ئامادەیان هەبووە، لەوانەش ماوەیەك لەمەوبەر لە (دوبەی) كۆبوونەویەكی نهێنی بۆ ئەم مەبەستە ئەنجام درا و هەریەك لە محەمەد حەلبووسی و جەمال كەربوولی و ئوسامە نوجەیفی و سەعد بەزاز و ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران و وەزیرانی ئێستا و پێشووی سوونە كان ئامادەبوون. بۆ ئەم مەبەستەش پەرلەمانتار (ئەحمەد مەساری) سازكردنی ئەو جۆرە كۆبوونەوە نهێنیانەی سوونەكانی لە وڵاتانی كەنداو ئاشكرا كرد و باس و خواسی ناو ئەو كۆبوونەوانەی بە باسكردنی (مەزڵومییەت لە عێراق)دا پێناسە كردووە، كە سوونەكان لەسایەی دەسەڵاتدارێتی ئێستای عێراقدا بەو رۆژە گەیشتوون.
هەروەك ئەو پەرلەمانتارە كە ئەندامی كوتلەی (هاوپەیمانی هێزە عێراقییەكان)ە و محەمەد حەلبووسی سەرۆكایەتیان دەكات، ئەوە روون دەكاتەوە كە ئەوان وەك سوونە هەست بە دڵشكاوی و نائومێدی زۆر دەكەن، دەشڵێ “هۆكاری ئەوەش نەبوونی هاوبەشی راستەقینەیە لە دەسەڵاتی ئەو وڵاتەدا، سەرەرای ئەوەش زۆربەی ناوچە سوونییەكان تا ئێستاش لەرووی ئاوەدانكردنەوەو گەڕاندنەوەی ئاوارەكانی پەراوێز خراون”.
شیعەكان رەتی دەكەنەوە
شیعەكان هەمیشە رەتكەرەوەی ئەو بیرۆكەیەی سوونەكان بوونە، جەختیش لەوە دەكەنەوە كە دروستكردنی هەرێم لە عێراقدا واتا پارچەكردنی ئەو وڵاتە، لەكاتێكدا شیعەكان یەكێك بوونە لەو ئەندامە سەرەكیانەی عێراق كە بەشداریان لە داڕشتنەوەی دەستوور كردووە.
عەباس عەرداوی لێكۆڵەرێكی سیاسیی شیعەكانە دەڵێ “پێكهێنانی هەرێم لەچوارچێوەی پێدراوە ئایدیۆلۆجیەكان و ئامانج و بەرژەوەندی سیاسی، دەبێتە هۆی پارچە كردنی عێراق، بۆیە ئەو جۆرە بیرۆكانە بەشێوەیەكی گشتی رەتكراوەن”.
عەرداوی بەدووری دەزانی كە ناوچە سوونەنشینەكان پرۆسەی راپرسیی بەخۆیانەوە ببینن بۆ داواكاری دروستكردنی هەرێمێكی تایبەت بۆ خۆیان، چونكە دەڵێ “حكوومەتی بەغدا بەهیچ شێوەیەك رێگە بەو هەوڵانە نادات”.
نابراو دەشڵێ “قسە كردن لەسەر پەراوێزخستنی برا سوونەكانمان ناڕاستە، بەڵگەش ئەوەیە كە یەكێك لە دەسەڵاتە باڵاكانی ئەو وڵاتە سوونە سەرۆكایەتی دەكات كە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە”.
ئەوەش رووندەكاتەوە كە “باسوخواسی دروستكردنی هەرێمەكان لە عێراق بەستراوەتە بەو پڕۆژە دەركیانەی كە بۆ نموونە ئەمەریكا سەرپەرشتی دەكات، ئەمەش رێڕەوێكە دەمانباتەوە بۆ ئەو ناوچانەی كە بنكە سەربازییەكانی ئەمەریكای لێیە و ئەمریكاش هەموو ئەو بابەتانەی بەوەوە پەیوەست دەكات كە بتوانێ هەڵوێستێكی عێراقیانە لەوانەش سوونەكان هانبدات بۆ ئەوەی پەیوەندیەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بكەنەوە”.
هەمانكات ناوبراو هەریەك لە وڵاتی ئیمارات و سعودیا تۆمەتبار دەكات بەوەی كە دەیانەوێ عێراق لاواز و سست بكەن بیخەنە ناو گێژاوی پارچە بوون.
لەلایەكی دیكە لێكۆلەری سیاسی (عەلی مارد) دەڵێ “پێكهێنانی هەرێم لە عێراقدا بەپێی دەستوور دەستەبەركراوە، هەستكردنی سوونەكانیش بە بێزاری و بێئومێدی ناڕاست و ناواقیعییە، چونكە لەوەتەی سەدام رووخاوە هەركارێكی رەتكردنەوەو بەرهەڵستی كردنی پرۆسەی سیاسی كرابێت لەلایەن پارت و رەوتە سوونەكانەوە كراوە..”.
ناوبراو دەشڵێ “لەكاتێكدا راپرسی بۆ داواكاری بەهەرێمبوون لە پارێزگا سونیەكان بەپێی مەرجە دەستوورییەكان ئەنجام بدرێت، ئەوكات لەسەر حكوومەتی ئێستا و داهاتووی عێراقییە كە ئەو پرسە بە ئاسایی و بەباشی لەگەڵ هەرجۆرە هەنگاوێكی سیاسیی و ئیداری بۆ دروستكردنی هەرێمە فیدرالیەكان وەربگرێ.
كەواتە:
پرسی دروستكردنی هەرێمی سوونە لەكاتێكی وەك ئێستادا رەنگە بەلای سوونەكانی عێراقەوە ئەو كۆمەڵە رەخنەو تێبینی و گلەییە بێت كە لەحكومەتی ناوەند هەیانە، هەمان كات هیلالی سوونی ناوچەكەش پشتگیری ئەو بیرۆكەیەی ئەوان دەكات، هەروەك چۆن لایەنی شیعەی عێراق و هیلالی شیعیی ناوچەكەش ئەو بیرۆكەو روانینەی سوونەكان رەتدەكەنەوە و تۆمەتباریان دەكەن بەوەی كە كار بۆ پارچە كردنی وڵات دەكەن. بەڵام لەسەرووی ئەوانە خواستێكی دیكەی نێودەوڵەتی هەیە كە شیعەكان پێیان وایە ئەمەریكا دەمڕاستی ئەو خواستەیە بۆ پارچەكردنی عێراق. بەتایبەتیش لەوكاتەدا كە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمەریكا لە ئارادایەو هیچ یەكێك لەو كاندیدانەی ئەمەریكا بەدڵی شیعەكان نین، هەرچی دۆناڵد ترامپە چوار ساڵی تەمەنی سەرۆكایەتییەكەی بە شپرزەكردنێكی تەواوی ئێران وەك (ناوەندی باڵای شیعەكان) بەڕێوەبردووەو نیگەرانن بەدەرچوونەوەی جارێكی دیكەی ئەو كەسایەتیە، بەڵام لەوەش نیگەرانتر بۆ شیعەكان دەرچوونی كاندیدی ركابەرە كە ئەویش (جۆ بایدن)ە، چونكە ناوبراو خاوەنی راستەقینەی بیرۆكەیەكە بۆ عێراق كە ئەو وڵاتە بۆ سێ وڵاتی جیاجیا و بەسەر (كورد و سوونە و شیعە) دابەش بكات. دیارە ئەمەش بەلای ئێران و تەواوی شیعەكانەوە لەدەرچوونەوەی ترامپ مەترسیدارترە. هەربۆیەشە سوونەكان لە ئیٍستادا زیاتر لە جاران سەرگەرمی بڵاوكردنەوەی دروستكردنی هەرێمێكی تایبەتن بۆ خۆیان، چونكە دەزانن هەر كامێك لەو كاندیدانەی ئەمەریكا دەربچێت بۆ ئەوان ئەنتی شیعەیەك دەبێتە سەرۆكی بەهێزترین وڵاتی جیهان.
