ندى حوتیه‌ت
تەمەنى هێنرى كيسەنجەر ئێستا گەيشتووتە نەود و حەوت ساڵ، تا ئێستا لە لاى رۆشنبيرانى جيهانى پياوى دەوڵەت و دبلۆماسييە كە لە ژيان دابێت كاريگەرى لە سەر داڕشتنەوەى جيهانى ئێستا هەبێت، لە ٢٠١٤ مامۆستايان و لێكۆڵەران لە رێگەىى زانكۆ ئەمريكيەكان بە كاريگەرترين وەزيرى دەورەى ئەمريكايان دا نا، لە ماوەى پەنجا ساڵى كۆتايى، لەگەڵ ئەوەى هيچ پێگەيەكى رەسمى نيە، بەڵام تا ئێستا گەورە پياوانى ويلايەتە يەكگرتووەكانى ئەمريكا بە هەموو ئاراستەكان داواى راوێژ و بۆچوونى لێ دەكەن، ديك چينى كاتێك پۆستى جێگرى سەرۆكى وەرگرت ئەوكاتە گوتى: “من لە هەموو كەس زياتر لەگەڵ هێنرى كيسەنجەر راوێژ دەكەم” هيلارى كلنتۆن دەنووسێت” هێنرى كيسەنجەر دۆستێكى نزمە، كاتێك پۆستى وەزيرى دەورەم وەرگرت من خۆم بێبەش نەكرد لە ئامۆژگاريەكانى” سەردانە بەردەوامەكانى بۆ لاى دانيشتوانى كۆشكى سپى بەردەوام دەبيندرێت، لە كارتەرەوە بۆ ريگان، بۆ جۆج دەبليو بۆش بۆ ترامپى ئەمرۆ.
كيسەنجەر لە يادگەى رۆژئاوا پێگەيەكى بە ناوبانگى هەيە، پێش ئەو لە ئەستێرەكانى فكرى سياسى لە سەدەكانى ناوەڕاستى ئەوروپا بەر لە مۆدێرنە جگە لە ماكڤيلى و ريشيليۆ و ماتزيينى كەسى تر ئەو پێگەى نەبوو، بێ گومان لە مێژووى پۆستى وەزارەتى دەرەوەى ئەمريكا و راوێژكارى ئاسايشى نەتەوەيي ئەمريكا گرنگترين كەس بوو، لە ناوەندەكان پێى دەگوترێت: “رێوى سياسەت” لە وەزارەتى دەرەوەى بەريتانيا پێى دەگوترێت” فاڵگرەوەى جيهانى رۆژئاوا” ساڵى ١٩٧٣ خەڵاتى نۆڵى پێدرا بۆ ئاشتى، هەروەك بەرزترين خەڵاتى نووسەرانى پێدرا لە وڵاتەكەى خۆى (خەڵاتى نشتيمانى بۆ كتێب ــ ١٩٨٠) دەربارەى كتێبەكانى” بەفراوانى بڵاوبووينەوە، ئەوە پێگە ئەكاديميەكەى قسەى لەسەر نيە، كە پسپۆڕى وردى مێژووى كۆنگرەى ڤيەنا و كۆچ لە ئاڵمانياى بەجەنگ وێران بوو بۆ جيهانى نوێ.
لەگەڵ ئەوەى ئەستێرەيەكى رەها بوو، كيسەنجەر و سياسەتەكانى جێى هاوڕايى ناوخۆى ويلايەتە يەكگرتووەكان و دەرەوەش نەبوو، نە لە سەردەمى پۆستى رەسمى و نە دواى ئەوەش كە پۆستى نەبووە، زۆرجاريش هەڵوێستەكانى كەوتونەتە بەر رەخنەى راستڕەوەكان بەر لە چەپەكان، بە نائەخلاقى و بەرژەوەندى كاتى وەسفكراوە، هەريەكەو بە گوێرەى سەرچاوەى ئيدۆلۆژيەكەى وەسفى كردووە، هەندێك پێيان وايە تاوانبارى جەنگە، دەستى لە خوێنى مليۆنان كەس هەيە، تواناى وڵاتە زلهێزەكانى بۆ زاڵبوون بەسەر گەلە هەژارەكان و وێرانكردنى كۆمەڵگەكان بەتەواوى بەكارهێناوە، لە لاوس و كەمبۆديا بۆ ڤێتنام، لە شيلى بۆ بەنگلاديش، بێ ئەوەى چاو بتروكێنێت، ئەوە جگە لەو هەزاران كوژراو و كەم ئەندامى گەنجانى ئەمريكا، لەوانە بيرنى ساندرز بەربژێرى پێشووى حزبى ديموراتى ئەمريكى لە كاتى بانگەشەى هەڵبژاردن گوتى”شانازى دەكەم كە هاوڕێى هێنرى كيسەنجەر نيم”
هەندێكى تر بە بەرپرسى دەزانن لە پاشەكشەى شكۆى ويلايەتە يەكگرتووەكان لە جيهان لە ئەنجامى ئاراستەى چارەسەرييە بلۆماسيەكان لە رێگەى كەناڵەكانى پشتەوە، لەبرى فەرزكردنى نفوزى ئيمپراتۆڕى لە رێگەى ئەو هێزە گەورەى هەيەتى، لەوانە سەرۆكى كۆچكردوو رۆناڵد ريگان، لە ١٩٧٦ لە وتارێكى گۆنگرەى پارتى كۆمارى دا، هەروەها سەرۆك جيرالد فۆرد تۆمەتبارى كرد بە هاندانى ويلايەتە يەكگرتووەكانى بەرەو رووبەڕووبوونەوەى مەترسى كردەوە، هەندێ بە سازشكردن لە پاشەكشەپێكردنى وڵاتەكەى بۆ دووەم ناوەند، لە رووبەڕووى هێزى سەربازى سۆڤيەتى ئەوكاتە.
ئەو جياوازيە گەورەيە لە رووانين بۆ ئەو پياوە و هەڵسەنگاندنى رەنگدانەوەى بووە لە سەر ئەو كتێبانەى كە دەربارەى ئەزموونى نووسراوە بۆ دوو ئاراستەى پێچەوانە، بەڵام زۆربەى بەرهەمى دەزگا رەسميەكان هاوسۆز بووينە لەگەڵى، بەڵكو لەم دواييە شەپۆلێكى تازە دروستبوو، ديدى زياترى تێگەيشتنى هەيە بۆ واقيعى بوونى”سياسەتى كيسەنجەر” ئەو هەڵە ئەخلاقيانەى قبوڵ بوو بۆ بەرژەوەندى گرنگى لە پێشينەى بۆ دەستكەوتى كۆتايى هاتنى جەنگى سارد لە بەرژەوەندى سيستەمى سەرمايەدارى ئەمريكى، دوايى ئەو ژيانەى كە نەيل فيرجسۆنى راستڕەوى ئەكاديمى بەريتانى داينا كرديە بناغەيە لە پێغەمبەرى ئاييدياڵى.
بۆيە كتێبى بارى گيوينى نووسەر لە “نيۆرك تايمز” كە بەو دواييە دەرچوو بە ناوى”تراديژيايى چەسپێنراو: هێنرى كيسەنجەر و جيهانەكەى” وەك دەركەوێت تا ئێستا هاوسەنگى زياترى تێدايە، خوێندنەوەى قوڵترى پێشكەش كردووە بۆ “ميتۆدى كيسەنجەريي” ئەگەر دەستەواژەكە دروست بێت و لە كۆنتێكستێك دابندرێت بۆ پوختكردنەوەى پەند و وانە، ياخود لاى كەمى لە لايەن سياسيە رۆژئاواييە هاوچەرخەكان: ديديان بۆ مێژوو و تێگەيشتنيان بۆ ديناميكەيەتى هێز و هەڵوێستى دەربارەى ديموكراسى و ميتۆدى بۆ چەسپاندنى ئامانجە ستراتيژييەكان، بەدەر لە سروشتى ميكانزمە بەكارهاتووەكان لەوە داو وديدگاى بۆ سيستەمى سياسى جيهانى.
دەقى گيوين “ترايژيديايى چەسپێنراو: هێنرى كيسەنجەر و جيهانەكەى” لە لاپەڕە ٤٥٠ دەربارەى ژيانى كەسى كەيسەنجەر لە بێشكە بۆ مردن نيە، بە ئەندازەى ئەوەى بە دواداچوونە بۆ گەشتە فكرييەكانى ئەو پياوە، لە قۆناغە جۆراوجۆرەكانى ژيانى لە سەرەتاى ژيانى ئەكاديمى لە زانكۆى هارفارد ــ هاوچەرخى دۆستەكانى وەك زيبيگنيۆ برجنسكى و سەمويل هاتنگتۆن و ستانلى هوفمان و ئارسەر شليزنگەر گۆنيۆر ــ تێپەڕينى بە ئەزموونى دەسەڵات لە خزمەتى سەرۆكان نيكسۆن و فۆرد، كۆتايى هاتنى رۆلى لە دواتر بوو بە كاهينى شومى، كە هەردوو سەرۆك بۆچوونەكانيان لە بەرێوبردنى واشنتۆن و ناخۆشيەكانى جيهان وەردەگرت، بۆيە لايەنى كەسايەتى پەتى لە “هێنرى” وەك دەركەوێت، هەروەك سەرۆكى كۆچكردووى ميسڕى ئەنوەر سادات بەخۆشەويستيەوە بانگى دەكرد، بۆ بەرژەوەندى بەدەنگهێنانى بۆ فەلسەفەيەكى سياسى واقيعى، كە ئامانجى پاراستنى بەرژەوەندى باڵاى نەتەوەيى ويلايەتە يەكگرتووەكان و بنياتنانى هاوسەنگى هێزى نێودەوڵەتى بوو، كە عەقڵاتنيەتى ململانێكان لەخۆى بگرێت، لە چوارچێوەى هێڵە سورەكان ئاراستەى بكات، بەردەوام بچێتە ناو ديدگا دوور مەوداكان لەبرى ئەوەى بكەوێتە داخوازيى كاتى و قۆناغى و راگوزەر.
گيوين پێى وايە تێگەيشتن لە ئەزموونى كيسەنجەر ناكرێت، بەبێ پەيبەردن بە شوێنەوارى قوڵى ململانێكانى هێز و نفوز لە ئەوروپاى بەر لە جەنگى دووەمى جيهانى بێت، ئەوەش ئەو لاوازيە زۆرەيە بۆ سيستەمى ديموكراسى رەخساندويەتى بۆ هێزە فاشيەكان لە جگە لە شارێك كە دەكوڵێت بۆ كۆتايى هێنانى ديموكراسى ليبراڵى و هەڵبژاردنى دوو ديكتاتۆ، بۆيە چونە ململانێى وێرانكەر لە دژى بۆرجۆوازى وڵاتانى تر، باجى مرۆيى و مادى زۆر و بەئازارە.
لە ئەزموونى كەسى سياسەتى دەرەوەى ئەمريكى رەنگڕێژ كردبوو بە واقيعى رازاندبوويەوە بە فيكر لە گۆڕەپانى زانستە تيۆريەكان و زانستەكانى ترى نەوەى رۆشنبيرانى جوو كە كۆچيان كردبو لە ئەوروپا، ويلايەتە يەكگرتووەكانيان كردبوو بە نشتيمانى نوێ: هانا ئاريندت و ليۆ شتراوس و هانز مۆگينسا و ئەوانەى تر بەرێگەى جۆراوجۆر هەمان ئەنجاميان هەبوو: دەكرێت مرۆڤ بەكار بێت و راكێشرێن بۆ خزمەتى ديماگۆجى، تواناى رووبەڕووبوونەوەى خراپەيان نەبێت، تەنانەت هەندێك كات ديدگاشيان نەبێت.
كيسەنجەر بينينى زۆرتربوو لە نوخبەى ئەمريكى، بە هەستە شومەكانى بە تراديژياى، ئەو پەى بە زۆدارى ئيمپراتۆرەكان بردبوو، نەك بە بەردەوامى، ئەو رووى لە كەوتنى رۆماى كۆن بوو بە ناچارى، ياخود لاوازى بەريتانياى هاوچەرخ، كە دەيخواست لێكۆڵينەوە لە رێگەكانى جگە لە هێزى سەربازى بكرێت بۆ بەردەوامى دان بە باڵا دەستى، لاى ئەو بنياتنانى هاوسەنگى هێزە يەكتربڕ و مونافيسەكان لە جۆرێك لە سيستەمى جيهانى هەر يەك لەوانەى تواناى ئەوەيان نيە لە كاتى نزيك رووبەڕووى ويلايەتە يەكگرتووەكان ببنەوە.
لەبرى دژايەتى كولتەى شيوعى وەك پارچەكى كەڕ، كيسەنجەر لە دواى تيۆرى رێگرى بوو لە هاوپەيمانى چين و يەكێتى سۆڤيەت لە رێگەى نزيك بوونەوەى لەگەڵ پەكين، بە هەمان شێوە گەڕانەوە دووبارەكانى پێشوو و ئەورۆ بۆ گەورەكردنى ناكۆكى توند لەگەڵ چين، چونكە بەشێوەيەك ياخود بە شێوەيەكى تر لايەنى ڕگەزە پەيوەستەكانى سەردەخست، ئەو لايەنانەى كە نفوزيان گەورە دەبێت زياتر دژايەتى ويلايەتە يەكگرتووەكان دەكەن و بەريەكەوتنى ئەرێنيان دەبێت لەگەڵ رووسيا بۆ رێگرى لە بەرەوپێشچوونى مەترسى رووبەڕووبوونەوەى” نووية ديستوبيّة” و چونە ناو جەنگێك كە نينۆكە ناوچەيەكانى كرابێت، وەك روێكى تر بۆ ديبلۆماسيەت لە چوارچێوەى سنوور و رێساى بەريەكەوتن و رێگرى لە لێژبوونەوەى دبلۆماسيەت بۆ رووبەڕووبوونەوەى كارەساتى نێوان وڵاتە گەورەكان.
ئەگەر ئەو كۆمەڵە لاشانەمان دانا لە لايەك كە سياسەتەكانى كيسەنجەر لەكاتى خۆى هۆكاربوو، ئەو واقيعى بوونە بۆ سياسەتە ساردەكانى زۆر ئاقڵانى دەردەكەوێت بە بەراورد بە دۆخى ئێستاى ئيدارەى ترامپ.
گيوين لەگەڵ بەرگرى كردن لە سياسەتە خوێناويەكانى كيسەنجەر لە باشوورى رۆژهەڵاتى ئاسيا و ئەمريكا بەو پێيەى كە ناچارى ستراتيژى و تێچووى پێويست بووە بۆ بەردەوامى هاوسەنگى هێزە جيهانيەكان لە سەر دۆخى بەردەوامى دانى باڵادەستى ويلايەتە يەكگرتووەكان و رێگرى لە شكاندنىيان، ئەوە ماوەيەكى رەخنەى دەمێنێتەوە لە بابەتى كتێبەكەى، رێگە دەدات بە حيسابكردنى عەقڵى ستراتيژى لە دواليزمى نيكسۆن ــ
كيسەنجەر، كە يەكەم عەقبەرى دووەم بووە و لە پشت جێبەجێكردنى ستراتيژيەكان گۆڕينى بۆ دەستكەوتنى پرۆژەى ئەمريكى بووە. ئەوانەى شارەزان لە ناوخۆى ئيدارەكان نيكسۆن كاردەكەن كە سەرۆك بە سيفەتى كەسى دۆستى بووە، بانگى كردوە بۆ چاسەرى سايكۆلۆژى و كەمكردنەوەى هيستراياى ململانێكان كە زاڵبووە بەسەرى.
جۆن فاريل لە “نيۆرك تايمز” لە كيسەنجەر نەقڵ دەكات، كە زۆر سەرسام بووە كە كەسايەتى كاردينال ريشيلۆ، ئەوەى كۆتايى سەرسوڕهێنەر بووە لە سياسەت، پاپا ئۆربانى هەشتەم رۆژێك دەربارەى گوتوويەتى:” ئەگەر خوايەك هەبێت ئەو جيهانە بەرێوە ببات، ئەوە كارديناڵە، رووبەڕووى لێپرسينەوەى توند دەبێتەوە لەبەر ئەو كارانەى ئەنجامى داوە، بە پێچەوانەى ئەوە، ئەو ژيانێكى ئاڵۆز ژيا، سەركەوتنى زۆرى بە دەستهێنا. پاپا هيچ وشەيەكى لەو وشانە گەورەتر نەدۆزيەوە بۆ ئەوەى كيسەنجەرى پێ وەسف بكات.
سه‌رچاوه: شه‌رق ئه‌وسه‌ت
