تەوەر : فرەفتوایی و لیژنەی فتوا لەکوردستان
دكتۆر لوقمان جامیعی: دەبێت لیژنەی فتوا بازنەی خۆی فراوان بكات، زانا لەهەموو پێكهاتەكان لە خۆ بگرێت
دكتۆر لوقمان جامیعی، بەرپرسی مەكتەبی زانایانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، لەوەڵامی پرسیارەکانی تەوەری نوچەنێت، دەڵێت مەکتەبەکەی بەدیلی لیژنەی فتوانییە، بەڵام ئەوە ناشارێتەوە کەکاری فتواش دەکەن، پێی وایە ئەگەر لیژنەی فتوا بیەوێ کاریگەر بێت، دەبێت بێ لایەن و بوێر بێ ، نمونەش بەوە دەهێنێتەوە کە لیژنەی فتوا دەبێت بتوانێت بڵێت فرۆشتنی نەوت بەتانكەر حەرامە، یان نا؟
تەوەری نوچەنێت : فرەفتوایی و لیژنەی فتوا لەکوردستان
دڵشاد هەرتەلی
نوچەنێت : حزبە ئیسلامییەکان، لەناو خۆیان مەکتەبی زانایانی ئاینیان هەیە، رۆڵی ئەو مەکتەبی زانایانە چییە؟ ئیشی چییە لەناو حزبەكەتاندا ؟
د. لوقمان جامیعی: دیارە یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، وەكو هەموو حزبە سیاسیەكانی ترە، حزب وەسیلە و رێگایە تابتگەینێت بە ئامانجێكی گەورە، بەتایبەتی ئەگەر حیزب ئیسلامی بێت، یەكگرتوو لەسەر دوولا كاردەكات و دوو مەبەستی هەیە، یەكیان رازیبونی خوای گەورەو لەپاشانیش خزمەتكردنی گەل و نیشتیمانەكەیەتی، بۆ گەیشتنیش بەو مەبەستە، هەر حیزبێك هەندێك مەكاتب دادەنێت، یەكگرتوش چەند مەكتەبێكی داناوە و هەریەكەیان بەكاری تایبەت بەخۆیان هەڵدەستن، بۆ ئەوەی لەئەنجامدا هەموو مەكتەبەكان ببنە تەواوكەری یەكتری و ئیشێگی گەورەی جوان و بەكۆمەڵ بكەن، مەکتەبی زانایان یان زانستە شه‌رعیه‌كان كه‌له‌ناو یه‌كگرتوو ئەم دوو ناوەی هەیە، خەم لەكاری زانایان دەخوات، لەهەمانكاتیش قوتابیانی زانستی شەرعی دەكاتە زانا، ئەو مەكتەبە بەپێ پسپۆڕی خۆی كاری زانایان و مزگەوت و جەماوەر دەكات و لایحەی خۆی هەیە، ئەو لائیحەیە بەگوێرەی ئەوە دادەنرێت سەركردایەتی یەكگرتوش پەسندی بكات و بۆ خوارەوە دادەبەزێت و ئەندامانی خوارەوەش لائیحەكە پەیڕەودەكەن، لەهەمان كاتیش مەكتەبی زانایان ئەو بڕیارانەی لەمەكتەبی سیاسی یان لەسەركردایەتی دەدرێت، قسەیان لەسەر دەكات و هەروەها سود و قازانجی زۆریشی هەیە بۆ هاوڵاتیان، هەروەها لەمەكتەبی زانایانیانمان بەشێكمان هەیە بەناوی بەشی فتواو لایەنی شەرعی بۆ هەندێك بابەتی شەرعی، یان ئەو زانایانەی لەمەكتەب شتێك ببینن گەر موافقی شەرع نەبێت و ناڕەوا بێت لە حیزب، ئاگاداریان دەكەنەوە كە لەجیگای خۆی نییە و پێویستە شتی باشتر بكەن، لەلایەكی ترەوە ئەو مەكتەبە هانی زانایان دەدات كەگرنگی بەفەقێیان بدەن.
نوچەنێت : ئایا ناکرێ حزبە ئیسلامییەکان بگەڕێنەوە بۆ لیژنەی فتوای کوردستان، لەجێی ئەوەی مەكتەبی زانایانی تایبەت بەخۆیان هەبێ بۆ فتواو مەسەلەی ئایینی؟
د. لوقمان جامیعی: لیژنەی فتوا بەشێكە لە ئیشی مەكتەبی زانایان، كە لەناو هەر حیزبێك بێت یان یەكێتی زانایانی ئایینی ئیسلامی كوردستان وەكو رێكخراوێك، ئێمە دەبێت دووشت لەیەكتر جیابكەینەوە، مەكتەب كاتێك كە لەناو حیزبە جیاوازە لە یەكێتی زانایان، یەكێتی زانایان رێكخراوێكی ناحكومیە زیاتر بەكاری زانایان هەڵدەستێت، بەڵام كاتێك كەدەڵێن مەكتەبی زانایانی یەكگرتوو ئەوە گرنگی و بایەخ بەبوارەكانی تریش وەكو سیاسی و ئابووری و بانگەواز دەدات، چونكە بەشێكە لەو حیزبە، ناكرێت بۆ هەموو شتێك بگەڕێتەوە بۆ یەكێتی زانیان، چونكە هەندێك شت هەیە هەڵوێستی سیاسیە ناتوانیت بگەڕێتە بۆ رێكخراوێك كە پەیوەندی بەسیاسەتەوە نیە، بەڵام سودیان لێوەردەگرین لەهەمانكاتیش خۆمان ئەندامین لەیەكێتی زانایان و لەهەندێك بابەتیش وەكو فتوا، هەردوولا سود بەیەكتر دەگەێنن.
نوچەنێت : جیاوازی کاری ئێوەو لیژنەی فتوا چیە؟
د. لوقمان جامیعی: چەند جیاوازیەكی هەیە، مەكتەبی زانایان گرنگی چۆن بەلایەنی زانستی شەرعی و فتوا دەدات، لەهەمان كات گرنگیش بەلایەنی سیاسەتیش دەدات، شان بەشانی بەشەكانی تری حیزب، چونكە كەسێك ئەندامی حزبیكە رەنگە بەیانی ببێتە وەزیر بەو رێگایە، بەڵام لەناو رێكخراوی یەكێتی زانایان ناتوانێ مەگەر رێكخراوەكە خۆی بكەوێتە ژێر فشاری لایینێك و كار بۆ ئەو لایەنە بكات، لەراستیدا نابێت ئەوكارە بكات چونكە ئەوە ئیشی ئەو نیە، ئەگەر وابكات دەبێت خۆی بكاتە مەكتەبێك لەمەكتەبەكانی ئەو حیزبەی كاری بۆ دەكات، هەندێك كاری تریش لەمەكتەبی زانایانی یەكگرتوو دەكرێت یەكێتی زانایان بەو كارە هەڵناسێت، بۆیە ئێمە لەرێگای مەكتەبەكەی خۆمان دەیكەین.
نوچەنێت : تێبینیتان چییە لەسەر لیژنەی فتوای کوردستان؟
د. لوقمان جامیعی: هەر شتێك گشتی بوو ئەسڵ وایە عمومیەتی خۆی بپارێزێت، بۆ نموونە تۆ لەگەڵ حیزبێكی سیاسیت مادام خۆت ئیعلان كردوە، كە لەگەڵ ئەو حیزبەی، كاتێكد لێدوانێك دەدەی كەس گلەیت لێناكت، چونكە خۆت راگەیاندووە، بەڵام كاتێك دەڵێت من سەر بەهیچ حبیزبێك نیم وەكو رێكخراوێكی گشتیم، هەر بڕیارێك بدەی دەبێت رەنگدانەوەی هەموو لایەنەكانی پێوە دیاربێت، ئەو تێبینیەی لەسەر لیژنەی فتوایە بۆ ئەوەی بەفعلی كاراتر و بەهێز بیت و بێتە جێگای متمانەی هەموو خەڵك، خەڵكی تر لەولاو ئەم لاو لەسەر مینبەر فتوا نەدات، ئەوە دەوەستێتە سەر خودی لیژنەكە و هەر كەس و لیژنەیەك بیەوێت ببێتە جێگەی متمانەی هەموو خەڵك دەبێت چەند سیفەتێكی لێبێتەدی، لەوانە:
1.نابێت زۆر بەر تەسك بێت، دەبێت هەموو كەس لەخۆی بگرێت، ئەگەرنا ئەویش لەوكاتەیە دەبێتە حیزبی، دەبێت ئەو لیژنەی فتوایە ئەندامی هەموو چین و توێژەكانی تێدابێت، ئەگەر هەموو چینەكانی تێدانەبوو، لیژنەكە بەرتەسك دەبێتەوە، كاتێكش كەبەرتەسك بۆوە، نابێتە جێگەی متمانە و سیقەی ئەو خەڵكە.
2.لیژنەی فتوا نابێت بایەخ تەنها بەیەك مەزهەب بدات، راستە ئێمە لەسەر مەزهەبی ئیمامی شافیعین، بەڵام مەزاهیب ئیشتیهاداتە، دەبێت زیاتر گرنگی و بایەخ بەهەموو مەزهەبەكان بدات، تا لیژنەی فتوا كاراتر و بەهێزتر بێت.
3.پێویستە لیژنەی فتوا تەنها گرنگی بەوە نەدات، كە ئەو كەسە وتاربێژە و لەمزگەوتە، بەڵكو دەبێت بایەخ بەخەڵكی ئەكادیمیش بدات، وەكو مامۆستایانی زانكۆ كە ئەزمونێكی باشیان هەیە لەبواری شەرع، دەبێت ئەوانەش بكاتە ئەندام لە لیژنەكە.
4.پێویستە لیژنەی فتوا كرانەوەی زیاتری پێوە دیاربێت و سەنتەرێكی لێكۆڵینەوەش دابنێت كە ئەوشتانە لەخۆبگرێت.
– ئاگاداری هەموو فتوا نوێكانی جیهانی ئیسلامی بێت.
– پشتوپەنا زیاتر بەخەڵكی پسپۆڕ لەدكتۆر و ئابوریناس و فەلەك ناس ببەستێت، چونكە هەندێك جار فتوا پێویستی بە رای ئەو كەسانەش هەیە.
– دەبێت چاودێری بانك و كۆمانیاكان بكات و رای خۆشی لەسەر بابەتەكانی سەردەم بدات، چونكە زۆرجار گلەیی لەلیژنەی فتوا دەكرێت، كە هەر باسی زەكات و سەرفترە و تەڵاق دەكات، پێویست دەكات قسەی نوێیان هەبێت لەسەر بابەتی نوێ، رەنگە هەندێك جار ئەوبابەتە نوێیانە پەیوەندیان بەحكومەتەوە هەبێت و وەپێشی ناخۆش بێت.
– دەبێت هاماهەنگی هەبێت لەگەڵ دامەزراوەكانی حكومەت، بۆ نمونە فرۆشتنی زەوی كشتوكاڵ جائیزە، یان نا؟ رسومات و عەقارات و هتد.
– دەبێت لیژنەی فتو حەسانەی هەبێت لەلایەن حكومەتەوە و بڵێت ئەوانە ئازادن لە فتوا.
– نابێت لیژنەی فتوا هەندێك جار كاریگەر بێت بەهەندێك بڕیاری حكومەت، ئەگەر بڕیاری هەڵەی دا، دەبێت قسەی لەسەر بكات نابێ كاریگەر بێت بەبڕیاری حیزبێك.
ئەگەر لیژنەی فتوا ئەوانەی لێهاتەدی ئەوكاتە خۆی كارادەبێت و رێگە نادەن خەڵكی تریش كە بەكەیفی خۆیان فتوا بدەن، هەموو هاوڵاتیان و لایەنە سیاسیەكانیش سودی لێوەردەگرن.
نوچەنێت : بۆچی کە لیژنەی فتوا هەیە، و مەكتەبەكانی ئێوەش بوونیان هەیە، ئەوەی ئێوە بێ بڕواییە بە لیژنەی فتوا، یان چی؟
د. لوقمان جامیعی: مەسەلە بێ بڕوایی نییە، ئەوە دووشتی جیان، مەكتەب ئیشی حیزب دەكات و پەیوەندی بەزانایانی حیزبەكەی خۆیەوە هەیە، ئەوە لەلایەك، لەلایەكی تریشەوە ئەو زانایەی قەناعەتی وایە كە پێویست دەكات ئیش لەگەڵ حیزبێك بكات، هەموو چین و توێژەكانی لەناو دایە و هەست دەكات ئیسلام شمولیەتی لەناو دایە، مەلا تەنها ئەوەنیە بەس شارەزا بێت لە پەڕتوكە شەرعیەكان و هیچ ئاگاداری بەدونیا نەبێت، كاتێك كەسێك دەچێتە ناو ئەو حزبە ئیسلامیانە و لەهەمانكاتیش زانایە، هەستدەكات شتی زیاتر لەناو ئەو حیزبە فێردەبێت، دەكرێت كەسێك لەناو حزبێكی سیاسی بێت و رێكخراوێكی ناحكومیش دابنێت، رێكخراوی ناحكومی بۆ هەموو كەسە.
نوچەنێت : بەڵام خۆ دینی حزبی ئیسلامی و دینی لیژنەی فتوا جیاواز نین… بۆ نابێ یەک مەرجەعی ئایینی هەبێت؟.
د. لوقمان جامیعی: ئەوە کاتێک دەبێت ئەگەر هاتو ئەو لیژنە فتوایە، یان ئەو یەكێتی زانایانە، لەدەرەوەی حیزبەكان كاربكات، نابێت زەختی هیچ لایەنێكی لەسەر بێت، هەروەها ئەو كەسەی فتوا دەدات، دەبێت هی هەموو خەڵک بێت، بەداخەوە ئێستا لەجیهانی ئیسلامی شتی وانیە، كە زەخت و فشاری حیزب و حكومەتەكان لەسەر لیژنەی فتوا نەبێت، هەر كاتێكیش ئەو شتە دروست بوو، خەڵك متمانەی نامێنێت، بۆ نمونە دەیان كەس پرسیاری ئەوەی هەیە، كۆمەڵێك زانای گەورە هەن بۆ لەناو لیژنەی فتوادا نین، چونكە بەدەیان كەس سەرسامە بەو زانایە، لە بەرئەوەی زانایەكی ناودار وعالمە و لەروی شەرعیەوە زۆر شارەزایە، مادام ئەو كەسە لەناو ئەو لیژنەیە نەبێت، كەواتە لیژنەکە سەربەخۆیی خۆی لەدەست داوە، نەیتوانیوە ببێتە موڵكی گشتی خەڵك، بۆ نمونە ئێستا كە دەوترێت ئەوە موفتی میسرە، یان فڵان شوێنە، خەڵك رەئیەكەی وەرناگرن، چونكە كاتێك كە دەبێتە موفتی، لەوانەیە بەپارەو پۆست بگۆڕێت و كە گۆڕاش لەو كاتە خەڵك فتواكەی لێوەرناگرن، بۆیە دەبێت موفتی و لیژنەی فتوا سەر بەخۆبێت و بەبێ ترس و مەردانە كاری خۆی بكات، گوێ نەداتە بڕیاری حكومەت و ئەگەر هەڵەی كرد دەبێت زۆر بەمەردانە بڵێت ئەوە دروست نییە، بۆ نموونە ئێستا لیژنەی فتوا دەبێت بڕیار بدات و بڵێت فرۆشتنی نەوت بەتانكەر حەرامە، یان نا؟ هەندێك شت هەیە دەبێت بەبێ ترس بیڵێت.
نوچەنێت : واتە بەپێ قسەكانی جەنابت بێت تا ئێستا لژینەی فتوای كوردستان نەیتوانیوە پرسە چارەنوسازەكان یەكلای بكاتەوە؟
د. لوقمان جامیعی: هەرچەندەی لیژنەی فتوای ئێستا لەوەی پێشتر زۆرباشتربووە، بەڵام تائێستا كەموكورتی هەیە و هێشتا لەقاڵبی مەزهەب دەرنەچووە و هەموو زانا گەورە و ناودارەكانی لەخۆ نەگرتووە، میللەتی كوردیش زۆر پێویستی بە لیژنەیەكی گەورەی فتوا هەیە، شان بەشانی لیژنە فتواكانی دەرەوە.
نوچەنێت : ئەی چی بکرێت بۆ ئەوەی لیژنەی فتوای کوردستان، جێی هەموو ئەو مەکتەب و دەزگایانەی حزبەکان بگرێتەوە، هەموو بەنوێنەری مەسەلەی دینی خۆیانی بزانن، نەک هەر حزب و زانایەك مەکتەبی خۆیی هەبێ بۆ فتوا؟
د. لوقمان جامیعی: لیژنەی فتوا ناتوانێت شوێنی هەموومەكتەبەكان بگرێتەوە، چونكە مەكتەب كاری تر دەكات، دەبێت لیژنەی فتواش بازنەی خۆی فراوان بكات، زانا لەهەموو پێكهاتەكان لە خۆ بگرێت، پشت بەپسپۆڕیەكان ببەستێت و پابەند نەبێت تەنها بەمەزهەبێك، شەرم لە هیچ كەسێك نەكات كە هەڵەی كرد، بڕیاری خۆی بدات و زیاتر بێ لایەنی خۆی بپارێزێت، هەڵبژاردنی ئەندامانی لەسەر بنەمای شیاویی بێت، ئەوكاتە لیژنەی فتوا زیاتر دەبێتە جێگەی متمانەی هەموو خەڵك.
نوچەنێت : ئێوە لیژنەی فتوا بەهی پارتی و یەکێتی ئەزانن بۆیە گوێی بۆ ناگرن، کەوایە چ بکرێت بۆ ئەوەی لیژنەیەکی فتوا دروست بکرێ لەهەموان پێكهاتبێ.
د. لوقمان جامیعی: نەخێر شتی وانییە و بەلیژنەی فتوای یەكێتی زانایانی كوردستانی دەزانین، سەر بەهیچ حیزبێك نییە و لیژنەی فتوای سەربەخۆی هەیە، غەریب نییە هەندێك جار لەژێر فشاری هەندێ لایەن بێت، بەڵام پەیوەندی بەهیچ حیزبێكەوە نییە.
نوچەنێت : ئەی کارەکانی ئێوە ناچێتە خانەی ئەوەی ئێوە بەدیلی لیژنەی فتوان؟ چونکە حزبەكانی خۆتان بۆ پرسە دینییەکان دەگەڕێنەوە بۆ ئەو مەكتەبانەتان. بۆ نمونە لیژنەی فتوا دەڵێ سرودی ئەی رەقیب ناشەرعی نییە، هەندێ لە حزبەكان دەڵێن ناشەرعییە، بەتایبەت کۆمەڵی ئیسلامی.
د. لوقمان جامیعی: نەخێر بەدیل نیە، چونكە مەسەلەی لیژنەی فتوا زۆر تر پەیوەندی بەلێهاتوی زانایەكانەوە هەیە، ئەگەر لیژنەی فتوا بەهێز بوو، قسەكانی رێك و پێك بوو بەبەڵگەی چاك، لەوحاڵەتە خەڵك پرسیاریان پێدەكات، فتوا زیاتر پەیوەندی بەلایەنی زانستی كەسەكەوە هەیە، چەند بتوانێت دور لەفشاری هەموو مرۆڤێك حەقی مەسەلە شەرعیەكان بدات، با لەهەر لایەنێك، یان یەكێتی زانایان بێت، ئەو كاتە قسەكەی گونجاو و وەرگیراو دەبێت.
نوچەنێت : وەكو مەكتەبی زانایانی یەكگرتوو، سرودی ئەی رەقیب بەشەرعی دەزانن؟
د. لوقمان جامیعی: وەكو خۆم زۆر شارەزا نیم لە ئەدەبی كوردی، ئەگەر وشەكان نیشتیمانی و هاندانی خەڵك بێت، بۆ خۆشەویستی نیشتیمان، ئەوە هیچ رێگرییەك نییە و لە ئیسلامدا ئەو شتانە هەبوونەو ناڵێن كێ وتویەتی، خوا دەكات كابرایەكی كافر ئەو سرودە دەڵێت، هیچ پەیوەندی بەوبابەتەوە نییە، پەیوەندی زیاتر بەناوەڕۆك و خودی وشەكانە، ئەگەر وشەكان كوفر و شیرك و بێ دینی لەناوبێت، ئەوە جائیز نییە، لیژنەی فتوا كاتێك فتوای بۆ داوە، كە شەرعیە و وشەكانیان شی كردوەتەوە لەلایەن ئەوانەی ئەدیب و شارەزان لەو بوارە، وتویانە هیچ رێگریەك نیە لەوبارەوە، واتە مەبەستی شاعیر ئەوە نەبووە كە دژی دین بێت، ئەگەر وابێت ئەوە شەرعیە و ئەگەر واش نەبێت ئەوە ناشەرعی دەبێت.
