ل هەمبەر کەڤنەشۆپیا جڤاکی
بەشێ یەکێ
ل جڤاکێن پاشکەتی، سەرەدەریێ ب ئاوایێن تەندرست دگەل تێکستێن “ئۆل، سیاسەت، جڤاک، کولتور و ئەستاتیکا/ ئەڤینیێ” ناکەن. تەڤ دیاردە و بوویەرێن دیرۆکا گەلێ کورد، تێرا بۆری و دبۆریت ڤالا ماینە. ئەڤ هەموو ئارێشێن راستی گەلێ مە دهێن، دخوازنە خواندن و شرۆڤەکرنێن رژد و بابەتی، هەلبەت رێزبەندیا ڤان مژاران ژی رۆلی دبینیت. لەورا ب هزرا من، ئیرۆ راڤەکرن و خواندنێن مژارا “ئەڤینی و ئەستاتیکا” گەلەکا گرینگە، چونکو هەر گەلێ ئاستێ حەزکرن و ئەستاتیکا یێ بلند بیت، مەرجێن هەبوونا دەمارگیری و تێرۆرێ لێ پەیدانابن!
ل گۆر سەرهەڤیا دیرۆکێ دیار دبیت، دەما مرۆڤ ژ سروشتی، دایک و مەربەدێن خوینێ هاتیە ڤەدەرکرن، وی دەمی مرۆڤی هەست ب تەنێبوونێ کریە، لەورا مرۆڤی دلینی و نۆستالژیەکا ــ Nostalgie خەونێن بەرێ هەیە. هێشتا مرۆڤ ب خوەدانکرنا گیانەوەر و چاندنا جورێن دار و گیای د مالان دا رادبیت، هەر هەلواسینا کەڤالێن سروشتی د مالێن مە دا، هێشتا ڤەگەرا دلینیا وی سەردەمی‌یە. هێشتا مرۆڤ دخوازیت ڤەگەریتە وێ یەکبوونا دەگەل سروشت و گیانەوەران هەی، چونکو ژیانەکا سادە و بێ کین بوو.
ل گۆر ژێدەرێن دیرۆکی، د سەردەمێ دایکسالاریێ دا، دایک بۆ تەڤ زارۆکێن خوە یا هەڤسان بوو، لەورا دەما ئۆلداریا دایکێ ژی هەڤسانی د ناڤ جڤاکێ دا هەبوو، لێ پشتی بابسالاری، ل سەردەمێ حەزرەتێ مووسا ئۆلداریا بابێ، مولکیا تایبەت پەیدابوو، ئەڤێ یەکێ هەڤرکی ل سەر ئاستێ پەیداکرنا مالی سەردەستکر. هەر ژ کوژتنا “هابیل و قابیل” و شەرێ “گلگامێش و ئەنکیدو”ی دیار دبیت، کانێ پەیدابوونا مولکیەتێ(*) بەرێ بوونەوەرێ مرۆڤ دا کیژان ئاراستەکرنێ. د ڤێ قووناغێ دا بوو، ژ ترس و ئەگەرێ ژ بەرهەمێ دارا زانینێ بخون، مرۆڤ ژ بەهەشتێ هاڤێتیە دەرێ. مرۆڤ دکاریت بێژیت، هەر پرۆسێسا زارۆک ژ دایکبوونێ و دەرێخستن ژ بەهەشتێ، مرۆڤ ژ جهێ خوە هاتیە هاڤێتن، ئها ل ڤی چاخی کۆچبەریێ دەسپێکریە!
ل ڤی دەمی خوەدێ ژ حەزرەتێ ئیبراهیم خواست کورێ خوەیێ خوەشتڤی و ئێکانە بکەتە قوربان، دا حەز و ئاستێ پەرستنا خوە بۆ خوەداڤەندی دیار بکەت. ل ڤێ قووناغێ بوو، خوەدێ تۆفان وەک ئالاڤێ سزادانێ دژی بوونەوەرێ مرۆڤ بکارئانی. ئها ل ڤێرێ فۆرمێ پەرستن و ئاوایێ کوولەتیێ بەرچاڤ دبیت!
دەما زمانێ پەیڤداری و سینۆر ژ بۆ پرۆسێسا ژنئینانێ ژ کەسێ نێزیک “باب، برا، دایک، خوشک و…” داناین، وی دەمی مرۆڤی خوە ژ سروشتی جودا کریە. لەورا پرانیا دیرۆکا مرۆڤاتیێ، ل سەر زالبوونا سروشت و ئەفسانێ دەربازبوویە. هەر دەما هزرا تەوتەمیزمێ سینۆر و بەربەندێن تابۆی داناین، هنگی بنواشێ مۆرالی هاتە چاندن. ئەڤ دەسنیشانکرنا دووریان، بڤە و تابۆ بوونە بنگەهێ قانوون و رێزانیێن/ دەستوورێن ژیانێ. ل ڤی چاخی پرۆسێسا ئەتیک/ ئەخلاقی بنگەهێ خوە دانایە.
ب سەرهەڤ، ئۆل و گوهنێلی ژ یەک ژێدەر دزێن، لەورا پرانیا ئۆلێن کەڤنار پەرستنا فالوس ــ Phallus / “چەڤەنگێ نێرینیێ” دکر، بەلێ پرسیارەک ل ڤێرێ درست دبیت، چما پەرستن و گرینگی پێدانا ب فالوسی وەک چەڤەنگێ نێرینیێ دهاتەدان؟ دیارە ئەڤە ب خوە ژی نیشانا تێگەهشتن و زالبوونا نێری ل سەر تۆخمێ مێ‌یە، کو مۆرال و هشمەندیا بابسالاریێ بەرهەم ئینایە. ب ڤی ئاوایی هێدی هێدی ژن د چوارچووڤێن مالێ دا کرە بەنی.
ل دەسپێکا قووناغێن پەیدابوونا چاندنێ، هزرێن مێتۆلۆژی ب ناڤ و چەڤەنگێن جودا ل سەر زاخ و بەرهەمئینان ئەردی هاتینە بکارئانین. ئەڤ باوری و فامکرنە ب تێگەهێن ئەڤین و زان وەک دوو تێگەهێن کەڤنارێن د هشمەندیا مرۆڤاتیێ دا سەرهەڤبووینە، بەرهەمئینانا مێیاتیا ئەردی/ ژنێ، وەک پێدڤیا بەردەوامیا ژیانێ بوویە. ل سەر ڤی بنواشی پیرۆزی و ئەڤینا ئەرد/ دایک ــ ژن پەیدابوویە. بنێرە (هەموو خوەداڤەندێن مێزۆپۆتامیا ژی بەشەک ژ سروشتی بووینە و هەر یەکی ئەرکەکێ گرێدایی سروشتی هەبوویە، لێ گەوهەرێ وان تەڤان ل سەر یەک پەیڤێ “زاخ”ێ خرڤە دبیت، کو ژیان ل سەر دوو ئالیان کۆمدبیت: ئالیێ یەکێ گرێدایی گیانێ مێیاتی‌یا خوەداڤەند “ئینانا/ ئیشتار”ە و ئالیێ دی گرێدایی نێراتی‌یا خوەداڤەند “تەموز/ مەردوک”ە. ب یەکگرتنا ڤان هەردوو ئالیان ژیان چێدبیت. ئەڤ پێڤاژۆیە ب گشت دیاردێن زێدەبوونێ “سروشت، گناوەر و مرۆڤ”ڤە وەک پرۆسێسەکا ئۆلى/ پیرۆزى دهاتە گرێدان، ئەڤ کریارە بەڤلێ “مرن، خرتەبوون و کولپێ”یە. ب ڤێ بۆچوونێ باران/ تەراتی ژ ژۆر/ ئەسمانی دهێت و ل ژێر/ ئەردی ژیانێ پەیدا دکەت، لەورا ئەسمانێ نێرە و ئەردێ مێ‌یە، ژ بەر ڤێ یەکێ ل هەموو بوهاران خوەداڤەند “ئیل” کورێ خوە تەموزێ “ل 1 نیسانێ ــ ب ئەکەدی نیشان، ئانکو نیشانا زاخێ هاتی‌یە” ــ فرێ دکەتە ئەردی دا زاخێ ب رێکا ئیشتارێ بێخیتە ژیانێ”)(1). ئەڤ یەکە بۆ مە بەرچاڤ دکەت، کو گیانێ مێیاتی/ ئەڤینا خوەداڤەند “ئینانا/ ئیشتار”ە و ئالیێ دی گرێدایی نێراتی‌یا خوەداڤەند “تەموز/ مەردوک”ە.
II
هاتن و چوونا مرۆڤی یا ژیانێ ب خوە رازەکا حنێرە، لەورا مرۆڤی گەلەک رێک بۆ چارەسەریا دەردێ خوە گرتینەبەر. حنێرمەندی و حەزا خوەنیاسینێ وەکریە، ل چاخێن کەڤنار، ل سەر دەرگەهێ پەرستگەها دولفی بنڤیسن: “خوە بناسە!”. ئەڤە سەرۆکانیا سەرەکیا تەڤ سایکۆلۆژیێ‌یە. ئێدی مرۆڤ ل رێک و ئالاڤێن ناسکرنا رێکێن رزاران گەریا. دیارە ئەڤینی ژی مرۆڤی ژ تەناتیا خوە تەڤلی رازا جیهانا یێ هەمبەر دکەت. ئەڤینی ئەوە مرۆڤ ب رێکا یێ دی ل خوە دگەریێت، مرۆڤ ئاشکراکرنا رازێن یێ دی و ب سەرهەلبوونا رازێن خوەیە. ب ئەنجام مرۆڤی ئۆل/ سۆفیەت وەک ئالاڤێ ئەڤینیا ناسکرنا خوەدێ و کەسی دی بکارئانیە.
ل یوونان هەمان پرۆسێس و تێگەهشتن “ل قووناغێن دەسپێکێ خوەداڤەند “ئەفرۆدیت ــ Aphrodite ” بۆ چەڤەنگێ هێزا سروشتیا بەرهەمئینانێ بوو”(2). هەروەها ل یوونا خوەداڤەندا ئەڤینێ “ئێرۆس” و ل رۆمان “ئامۆر ــ Amor”، ئەڤە بەردەوامیێ حەزا ئاخێ/ ژنێ پرۆسێسا ئەڤینێ سەردەستکر. ڤان تێگەهشتن و پاشخانان وەکر، ل گەلێن کەڤنار/ مێزۆپۆتامیا و یوونان خوەداڤەندێن گوهنێلی/ ئەڤین و جوانیێ پەیدا ببن.
د یوونانا گەڤنار دا “ئێرۆس ــ Eros” ب واتەیا “حەز” دەربازبوویە، لەورا پرۆسێسا ئێرۆسێ ل نک هۆمیرۆس/ ئێلیادە، نە تەنێ گرێدایی حەزا ژنێ بوو، بەلکو پتر حەزا خوارن و ڤەخوارنا ب ژنێ را بوو. ل سەر ڤێ گرینگی و کارتێکرنا “ئێرۆس ــ ئەڤین”ێ خوەداڤەندا “ئێرۆس ــ Eros/ ئەڤینی”ێ پەیدابوو. ئێرۆس ب خوە دەربرینەکا مەزنا تایبەتمەندیا رەوشەنبیریا یوونانی دکەت، تا وێ رادێ ب “رەوشەنبیریا لەشی”(3) دهێتە بناڤکرن. هەروەها تێگەهێ “فیلیا ــ Philia”، کو واتەیا ئەڤینی، نە ئالێ سێکسی وەرگرت، ئێدی “Philos” گەلەک واتە “خزم، خوەشڤی، هێژا، هەڤال و نێزیک” هەلگرتن.
ل ڤان قووناغان، هێشتا ل یوونان مالبات ژ چوارچووڤێن ئابۆری دەربازی بوهایێن گیانی نەببوو، “مالبات د یوونانا کەڤنار دا، نە بەرهەمێ ئەڤینا گوهنێلیا تاکی بوو… بەلکو بەرژەڤەندی و مفا بوو، چونکو مالبات د فۆرمێ خوە یی دەسپێکێ دا ل سەر مەرجێن ئابۆری، نەک سروشتی ئاڤا ببوو، لێ پشتی مولکیا تاکی زالی سەر مولکیا گشتی بووی. هنگی مالباتێ فۆرمێ خوەیێ دلینی ژی وەرگرت”(4).
ب کورتی، هەروەکو ژ سەرپێهاتیا مرۆڤاتیێ دیار دبیت، قووناغێن ئەڤینیێ ژ “خوەداڤەند، مرۆڤ و گیانەوەری” دەربازبوویە. ئێدی ئەڤینی ب چوار نموونان “ئەڤینا مێتۆلۆژی، ئەڤینا گەردوونی، ئەڤینا فەلسەفی ــ ئەخلاقی و ئەڤینا سێکسی” د پێڤاژۆیا مرۆڤاتیێ دا سەردەستبوویە. دیارە ئەڤینی ژی، هەرتم هۆگرا سێگوشا “مەی، موزیک و لەیزین” بوویە.
ژێدەر و دەهمەن:
*) “پەیڤا سەرماداری ــ Capitalisme ژ بنگەهێ پەیڤا لاتینی ــ Capitalis، کو ژ پەیڤا کاپوت ــ Caput هاتیە داتراشین، ب واتەیا سەر وەک درۆڤێ خوەیی کەوال/ بزن دهێت”. بنێرە: د. سیدي محمد ولد دیب ـــ الدولة وإشکالیة المواطنة/ قراءة في مفهوم المواطنة العربیة ـــ دار کنوز المعرفة العلمیة للنشر و التوزیع، ط1، عمان ـــ الاردن، 2010 ص 129.
[1]) محسن ئۆسمان ـــ مێزۆپۆتامیا/ ڤەکۆلینەکا دیرۆکی د باژێرڤانی، کولتور و درامایێ دا ـــ دەزگەها سپیرێز یا چاپ و بەلاڤکرنێ، چ1، دهۆک، 2008 ص82.
2) فیاتشیسلاف شستاکوف ـــ الإیروس والثقافة/ فلسفة الحب والفن الأوروبي ـــ ترجمة: د. نزار عیون السود، منشورات دار المدی للثقافة والنشر ، ط1، بەغداد، 2010 ص18.
3) فیاتشیسلاف شستاکوف. ژێدەرێ بەرێ، بپ79.
4) فیاتشیسلاف شستاکوف. ژێدەرێ بەرێ، بپ59.
