محسن ئۆسمان
بەشێ سییێ
کولتورێ کوردی و ئەڤینی
پەیڤەک
فەلسەفا ئەڤینیێ ب خوە بەشەکە ژ فەلسەفا رەوشەنبیریێ ناهێتە جوداکرن، لەورا تەنێ ئەڤینی ب کۆنتێکستا رەوشەنبیریێ دیار دبیت. ئەڤینی تێگەهەکێ رەوشەنبیریە ب واتەیا ئەنترۆپۆلۆژیا پەیڤێ، شیا ببیتە بەرۆکەکا مەزنا تێهزرکرنێن تێۆریێن فەلسەفی و راڤەکرنێن رەوشەنبیری، ئەڤە ژی زاخی و گرینگیا مژارا ئەڤینی دیار دکەت. ئەڤینی بیردانکێن مرۆڤاتیێ پاراستیە، ب ڤێ واتەیێ ئەڤینی بلنترین هەستێن مرۆڤی نە، ژ بەر هندێ ئەڤینیێ بیاڤەک مەزن ژ ئەفسانە، داستان و ئەدەبیاتێن جیهانێ ڤەگرتیە، کو د ناڤ هەموو گەلان دا کەلەپوورەکێ دەولەمەندێ ئەڤینیێ بەرچاڤ دبیت. پرۆسێسا گوهنێلی گەوهەرێ ژیانێ “ئۆل، هزر و فەلسەفە” ڤەگرتیە، بەلێ ئەڤ مژارە ب سەنتێن خوە یێن “هزری، فەلسەفی، ئەترۆپۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی” نەکەتیە بەر شرۆڤەکرنێن هشمەندێن کورد. مرۆڤبوونا مرۆڤی ب خوە ژی ب بوهژینا هەڤدژیا “نێر و مێ”یان دبیت، کو مرۆڤەکێ تەڤاڤ دروست دبیت. ب ڤێ یەکێ ئەڤ پرۆسێسە مرۆڤی ژ تاک دەربازی گیانێ گەردوونبوونێ دکەت. ئەڤێ یەکێ وەکریە داستانێن “مەم و زین، شیرین و فەرهاد و…” نەمر ببن. مرۆڤ دکاریت ئەڤاهە د سێکوچکا “ئۆل، گوهنێل و سیاسەتێ” دا کۆم بکەت! ئەڤە ژی دخوازیتە کارکرن د دەڤەرێن عەقلێن سیاسی یێن مرۆڤێن کورد دا سەوداسەر کرین.
I
گەلۆ بۆچی مژارا ژنێ وەک “ئەڤینی، لەش و گوهنێلی” دەربازی “داستان، ئۆل، ستران، چیرۆک، هەلبەست و…” بوویە، بەلێ هند بیاڤەکێ بەرین ژ ڤەکۆلینێن رژدێن کوردی نەڤەگرتیە؟! ئانکو د کولتورێ کوردی دا ئەڤینیا بەرچاڤە، بەلێ د ناڤ رەوشەنبیریا کوردی دا، ئەڤینی نەبوویە مژارەکا گرینگی پێدانێ، لێ دڤیا ئەڤینی ل گۆر کۆنتێکستێن دیرۆکی هاتبا گەنگەشەکرن. ب گەلەمپەری تا نوکە مە سەرەدەری دگەل “ئەڤین/ حەز و کین”ێ وەک تەڤایەکا نژیارگەریا تەڤلی راستی جڤاکیێ مرۆڤاتیێ دهێت، نەکریە، کو ئەڤە ب خوە ژی بنواشێ کاراکتەر و جڤاکێ درێسن. بنێرە ل سەرپێهاتیا زەمبیلفرۆش، ئەڤینی دوتایی “ترسا خوەدێ و خوە ب دەستڤەبەردانا هەستان ڤە” خویا دبیت. هەروەها داستانێن “مەم و زین، خەج و سیامەند و…” ئاستێ تێگەهشتن و پێشکەتنا قووناغێن گەلێ کورد دیار دکەت، کو ئەڤینی ژێرە بوویە بەنی. مە نکاریە ل سەر دوئالیزما مەم و زینێ راوستین، گەلۆ بۆ تەڤ چیرۆکێن ئەڤینیێ یەک کور و یەک کچن، بەلێ د مەم و زینێ دا دوو کور و دوو کچن/ “مەم و تاژدین” و “ستی و زین”؟! ئەرێ ئاستێ ئەڤینا عەمێ گۆزێ بۆ چەپەر/ ئاخێ چەند بوویە، تاکو هەردوو لنگێن خوە ب زنجیران کلیل بدەت و کلیلان پاڤێت؟ دیسان ئەم ل سەر بوویەر و سەرپێهاتیێن هوسان نەراوستیاینە، مە نکاریە تێگەهێ ئەڤینێ بێخینە بەر لابۆرا راڤەکرنێ!
راستی ئه‌ڤینه‌که و ئه‌ڤین ژی ژیانه‌کا ب سه‌رێ خوەیه، لێبورین ب خوە ژی ژ ئەنجامێ ئەڤینیێ دهێتن، چونکو ئەڤینێ چەماندنا پشتا ئەزوکیێ/ Ego یە. ل ڤی دەمی هێزا ئەخلاقیا ئەڤینێ دیار دبیت، چونکو ب ئەڤینیێ هەڤسانیێ دەسپێکریە. ئێدی چەند پرۆسێسا هزر و فەلسەفێ کز ببیت، هند ل هەمبەر پرۆسێسا کائۆس و پاشڤەروویێ سەردەست دبیت. بنێرە د ڤێ سەدەیا ئەم تێدا دژین دا بیاڤەکێ دژوار کەتیە د ناڤبەرا “ئەڤینی و توندوتیژی” دا، هەر پەیدابوونا “قاعید و داعش” دەرئەنجامێن دژاتیا تەڤگەر ئەڤینی/ گوهنێلیێ یە. ب ڤێ تێگەهشتنێ تاکو ئەڤینی د گوهێن جڤاکێ دا دەنگ ڤەنەدەت، هشمەندیا مالباتەکا دلۆڤان پەیدانابیت، چونکو ئەڤینی بنگەهێ مالباتێ‌یە و تشتێ مالباتێ ژی پێکڤە گرێددەت حەز و ئەڤینێ‌یە، لێ مخابن جڤاکا مە “تێکهەلی، ئەڤینی و مرۆڤاتی” بەر ب فۆرمێ بازارێ‌ڤە بریە، زمانێ تێکهەلیان، بوویە یێ “کرین و فرۆتن”ێ! ئەڤ حەز و پرۆسێسا ئەڤینی/ گوهنێلی مالبات و نفشان بەرهەم دئینیت، چونکو “مالبات ناڤەندا گەردوونیە”(1) ب پاکیا ئەڤینێ کاراکتەر، مالبات و جڤاکەکا تەندرست درست دبیت. هەرچەوان بۆچوونێن هێگێل د فەلسەفا راست دا، ل دور “ئەڤینی، مۆرالا مالبات و جڤاکی” خوەیا دبن، مالبات ژی ژ چوار ئەلەمێنتان “ئەڤینی/ دلینی، گوهنیلی/ خوەشی، بەرهەم/ زوریەت و چاڤدێری/ ڤیان و دلۆڤانی پێکدهێت”(2). ب سەرهەڤ تێگەهشتنا چەمکێ ئەڤینێ هشیاریا ب خوەیاتیا خوەیا دگەل یێ دی‌یە، داکو مرۆڤ ژ یێ دی نەهێتە ڤەدەرکرن، لەورا هێگێل گرانترین پرسێن پلاتۆنی “سەدەما ئەڤینێ چیە؟” بەرسڤ ددەت.
II
ئەڤ گوهەرینێن دژوارێن گلۆبالێ/ کەنالێن گەهاندنێ وێنە و دیتن زالی سەر تەڤ پرۆسێسا راڤەکرن وشرۆڤەکرنێن بیاڤێن “ئەنترۆپۆلۆژیا رەوشەنبیری و سێمیۆلۆژی” کرینە. سەرباری وێنێ دیتنێ، وێنێ خەیالی ژی، کو مرۆڤ د مەژیێ خوە دا درست دکەت. د دەمەکی دا د هشمەندیا مرۆڤێن ئۆلداران دا وێنە تابۆیە! ئەڤە د بیردانکێن رەوشەنبیری و جڤاکێ کوردی دا زالی سەر وێنەی و لەشی بوویە. هەرچەندە د هشمەندیا گەلان دا وێنە پتر دەربرینێ ژ پەیڤان دکەت، لێ دیسان وێنە تابۆیە! وێنە پتر درۆڤ و چەڤەنگێن د مەژیێ گەلان دا سەرهەڤبووی، دهەلگریت، چونکو وێنە پەیڤ و سەرپێهاتیا سەرهەڤ دکەت و د گوهەریتە فۆرمێ بەرجەستەیی. ژ بەر تابۆکرنا درستکرنا وێنان/ پەیکەران د ئۆلێن ئەسمانی دا، گەلێن ئۆلدار سەرباری جڤاکا کۆمۆن و فەودالیزم/ جوتیاری، خواستەکێن خوە یێن وێنەی ب رێکا هەلبەستان دەربرینە.
لەش کانیا ژیان، تەڤگەر، کریار و هشمەندیێ یە، د لەورا کولتورێ کوردی “داستا، ستران، چیرۆک و…” دا، بەشەکی لەشی “گەردەن، چاڤ، ئەنی، بری، بەژن و…” کەتیە ناڤ دەربرینێن کوردی، ب تایبەتی ژن، چونکو کولتورێ بابسالاری سەردەستە. لەش ب دوو فۆرمان دهێتە پێشکێشکرن، فۆرمێ سێمیۆلۆژی گرێدایی گەهێنەریا زمانێ لەشێ یە و فۆرمێ جڤاکی ل گۆر دیالێکتیکا حەلال و حەرام دهێتە پرۆسێسەکرن. ئێدی بێی کەتنا بازنێن ئیدیۆلۆژی، دڤێت ئەڤینی ژ چوارچووڤێن تابۆیی بهێتە رزگارکرن، کو نەهشیا جڤاکی دەربازی هشمەندیێ ببیت. ئەو قانوون و رێزانیێن ل جڤاکێن مە، ل گۆر “ئەخلاقێ مێری/ نێری” هاتینە سازکرن، ڤێ رێزانیێ سەرەدەری دگەل لەشی ب رێکا ئەقل و ئەتیکێ کریە. لەورا د جڤاکێن پاشڤەروو دا، لەشێ ژنێ سەرمایەکا بلندە.
ل جڤاکێن پاشڤەروو لەش/ ئەڤینی دکەڤیتە ژێر دەسەلاتا هەیی یا “ئۆلی، سیاسی و ئەتیکی”، ئەڤ رەفتار و گۆتارا سەرکۆتکرنێ ژێدەرێن خوە ژ ڤی جورێ ئەقلێ چەرخێ ناڤین وەردگرن. ما لەشێ مێری/ ژنێ ژ دەرڤەی هەستان نابیتە دەبۆیا بێ گیان، ل سەر ڤێ تێگەهشتنێ د جڤاکێن پاشڤەروو دا ئەڤینی دەربازی ناسناما خوە یا تایبەت نەکریە. راستە هزرکرن د لەشی وەک دەبۆیا هەستان دا، تا رادەکا مەزن گرێدایی تێهزرکرن د خوەیاتی و ناسنامێ دایە، بەلێ پا گرینگیا هزرکرنا لەشی گرێدایی مۆدێرنیزما هزری و رەوشەنبیریە. لەش ب خوە بوونەوەرەکێ رەوشەنبیریە، دخوازیتە نیاسین و راڤەکرنێ. “تێکهەلیەکا نێزیک د ناڤبەرا هەبوونا ئەردی و لەشێ مرۆڤی دا هەیە، ئەڤ نێزیکبوونە درێژی لەشێن دی ژی دبیت. ب ڤێ واتەیێ ڤەکۆلینێن سایکۆلۆژی ئەڤ هەڤکێش و تێکهەلیا د ناڤبەرا لەشێ “مرۆڤی و گەردوونی” و “گیان و بەدەنی” دا، گرینگی ل دەسپێکێ دا بنگەهێ فیزیکی/ لەشی، کو تێگەهێ فۆتۆگرافێ لەشی بنواشێ نەخشەکێشا دەسنیشانا پرنسیپێن هشمەندیا خوەیاتیێ دکەت، کو د هێلا سایکۆلۆژی دا ب “ئەزا لەش، یاکو دبیتە نوونەرا ڤەگەرا ئەزا سایکۆلۆژی”(3) دهێتە بناڤکرن.
حەزا ئەڤینیێ ب خوە حەزا ئازادی و پیرۆزیا ژیانێ یە، چونکو “ئەڤینی زارۆکێ ئازادیێ یە”(4). بنێرە ئەو بیاڤێ ئازادی و دێمۆکراتیا ل ئورۆپا هەی، وەکریە دەرگەهێن ئەڤینی و گوهنێلی ڤەببن، ب ئەنجام حەز و ئەڤینا بلندا “گیا، دار، گیانەوەر و فرندان” درستکریە. لەورا “ئەڤینی شانۆیا هەژارانە/ تالیران”(5). ب ڤێ واتەیێ گرینگی و ئاستێ حەزێ گەهشتیە هندێ حەزرەتێ عیسا بێژیت: “حەز ژ دژمنێ خوە بکە”(6)!
داوی
ژ بەر رەوشا دژوارا ژن تێرا دەرباز دبن، لەورا پرنیا ژنێن جیهانێ حەز ژ هەمبێزا مێران دکەن، ئانکو وەک هەڤبەرکرن، ژن گەلەک پتر ژ مێران حەز ژ هەمبێزکرنێ دکەن! ب ئەنجام دپرسین، گەلۆ ئەگەر ئەڤینی سەردەست بیت، دێ شەر و تراژیدیا هەبن؟!
ژێدەر
[1]) فیاتشیسلاف شستاکوف ـــ الإیروس والثقافة/ فلسفة الحب والفن الأوروبي ـــ ترجمة: د. نزار عیون السود، منشورات دار المدی للثقافة والنشر ، ط1، بەغداد، 2010 ص 251.
2) زیجمونت باومان ـــ الحب السائل/ عن هشاشة الروابط الإنسانیة ـــ ترمجة: حجاج ابو جبر، الشبکة العربیة للابحاث والنشر، ط1، بیروت ــ لبنان، 2016 ص19.
3) فرید الزاهي ـــ الجسد و الصورة و المقدس في الاسلام ـــ منشورات أفریقیا الشرق، ط1، بیروت ــ لبنان، 2009 ص23.
4) أریک فروم ـــ فن الحب/ بحث في طبیعة الحب وإشکالە ـــ ترجمة: مجاهد عبدالمنعم مجاهد، دار العودة، ط1، بیروت ــ لبنان، 2000 ص34.
5) فیاتشیسلاف شستاکوف. ژێدەرێ بەرێ، بپ278.
6) إنجیل متي، الإصحاح الخامس، الآیة:44.
