محسن ئۆسمان
بەشێ چوارێ
گرینگیا ئەڤینێ
پەیڤەک
مرۆڤ بێی حەزا خوە ژ دایکبوویە و دمریت، ترسا مرۆڤی ژ تەنێ و ڤارێبوونێ، کو مرۆڤی راستی هاڤیێ دکەت، ئەڤێ ترسێ بنگەهێ دیرۆکا ئۆل و فەلسەفێ دانا. ئێدی داکو مرۆڤ ژ ڤێ زیندانا مەزن رزگار ببیت، پەنا یا بریە بەر رێکێن جودایێن نەمریا خوە. بنێرە هەر “وێنێ مرنێ مرۆڤێ بەرێ مەندەهۆش کریە، ڤێ حنێرا مرنێ مرۆڤ پالدایە تێهزرکرنێ، تێهزرکرن ب خوە ژی خالا دەسپێکا هەر هزرەکا فەلسەفیە”([1]). ئێدی مرن سەهمەکا مەزنە، بوونەوەرێ مرۆڤ مەندەهۆشکریە، لێ هەرتم مرۆڤ هزر دکەت، کو مرۆڤ نامریت، بەلکو کەسێ دی دێ مریت، ئانکو مرۆڤ پتر هزرا مرنا کەسێ دی دکەت، ئەڤە وەک ئەقلێ هشیار، بەلێ ئەقلێ نڤستی تشتەکێ دی دبێژیت، لەورا تەڤ مرۆڤ/ مرۆڤاتی د پێکۆلێن دیتنا چارەیا نەمریێ دانە. دەما مرۆڤێ کەڤنار حەز و گرێدانا خوە ب ئەردی ڤە دیتی، تا وێ رادێ پەرستنا ئەرد و گیانەوەران هاتەکرن، لێ پشتی مرۆڤی خوە ژ ئەردی دوورئێخستی، خوە ب تەنێ دیت، ل ڤی دەمی پێدڤیا نێزیکبوونا نێر و مێ هاتەکرن، ئەڤ نێزیکبوونە گەهشتە ئاستێ ئەڤینێ.
***
ئەڤینی ب خوە ژی ژ ئالەکی تەڤاڤکەرا سێگۆشا “ترس، شادی و کۆڤان”ە و ژ ئالێ دی ئەڤینیا “ئەقلانی، سروشتی و هەستی” کەتیە بەر گۆتوبێژێن زانایان. ئها ئەڤ گرینگیا ئەڤینێ بوویە متایێ تێهن و گەرماتیا داهێنانێن گرینگێن ئەدەبێ مرۆڤاتیێ. ب ڤێ واتەیێ ئەڤینیێ بیاڤەکێ مەزنێ کولتور و دیرۆکا گەلان ڤەگرتیە، ئەڤە ژی وەک بوهایەکێ گیانی، تێکهەلی رەوشەنبیری و تەڤنێ ئاڤاکرنا کاراکتەری بوویە. د پاشخانێن نژنینا هەر کاراکتەرەکی دا کەلەپوور/ کولتور بیاڤەکێ بەرین ڤەدگریت، لەورا پرۆسێسا ئەڤینیێ ماتریالەکێ باشێ پەروەردێ و ئاڤاکرنا مۆرالیە. ب ڤێ گرینگیێ هزرمەندان گەلەک ل سەر پرۆسێس و جورێن ئەڤینیێ ئاخڤینە. ئەڤ گرینگیە گەهشتە هندێ، گەلەک فیلۆسۆف لە سەر بنڤیسن، تاکو بەشەکێ فەلسەفێ ب “فەلسەفا ئەڤینێ” بهێتە بناڤکرن. هەرچەندە ستاندال دبێژیت “ئیدیۆلۆژیا ئەڤینیێ” ژ “فەلسەفا ئەڤینی” وەک تێگەهـ راستترە! هەر بنگەهێ فەلسەفێ ژ “ئەڤینا پەندان” هاتیە، ئەڤینی گرێدایی ئالەکێ گرینگێ فەلسەفێ یە/ مۆرال ــ ئەخلاق.
هزرا ئەڤینیێ دگەل واتەیا ژیانێ دهێت، لەورا فیلۆسۆفێن یوونانی دگۆتن “ئەڤینی ب خوە دەربازبوونا ژ مرنێ یە”، چونکو “برس و ئەڤینی ژیانێ دزڤرینن/ شیللەر”([2]). ب ڤێ گرینگیێ پلاتۆنی ئەڤینی وەک رێکا ئێپیستیمۆلۆژیا ئێرۆسیێ، کو دەربازبوونا راستی و بوهایێ مرۆڤی یێ بوونێ دبینیت. پلاتۆن بنگەهەکێ کوور و دیالێکتیکا فەلسەفا ئەڤینیێ دانا، ب تایبەتی د دیالۆگا “خوارنێ” دا ل سەر گەوهەرێ ئەڤینیا ئێرۆسی ئاخڤی. ئێرۆس ب خوە ژی واتەیەکا کوورا حەزا ژیانێ دگەهینیت. ئەڤینی هێزەکا گەردوونیە، جیهان ل سەر راوستیایە، ئەگەر ئەڤینی نەبیت، دێ جیهان ژ بەرێکچیت/ ئیمبیدکلیس، چونکو ئەڤینی ژێدەرێ دلۆڤانیێ یە. ئەڤینی تێگەهەکێ فرەهە، هەموو وارێن ژیانێ “ئاخ/ وەلات، ئۆل، دلبەر…” ب خوە ڤە دگریت، کو هەستێن مرۆڤی سەردەستێ ئەقل و لۆژیکی دکەت. راستە سێکس وەک لەش مرۆڤی تەنا دکەت، بەلێ ئەڤینی وەک گیان مرۆڤی دلۆڤانتر دکەت، چونکو ئەڤینی وەکو تێهناتیا د خەونێ دایە، لەورا مرۆڤ قەت ژێ تێر نابیت. ئێدی جوداهی د ناڤبەرا سێکس و ئەڤینێ دا، سێکس بیاڤەکێ گشتی یە، بەلێ ئەڤینی بیاڤەکێ تاکی یە، ئەڤینی هەلبژاردەکا کەسی یە، ب هەستێن گیانی دهێتە بارکرن. پرۆسێسا سێکسی نێزیکبوونا دوو لەشانە/ وەک نێزیکیا جوگرافیا، بەلێ کریارا ئەڤینیێ دوورکەتنا دوو گیانانە/ مینا دوورکەتنا جوگرافیایێ. ب کورتی ئەڤینا دلبەرێ ل سەر/ ژ بۆ سێکسی ئاڤا نابیت، بەلکو پتر بۆ تێرکرنا گیانی درست دبیت.
ب ئەنجام پشتی تەڤگەرێن ژنان ل جیهانێ خورتبووین، تێگەهێ سێکس ــ Sex بۆ گێندەر ــ Gender هاتە گوهەرین، کو تێگەهێ سێکس بۆ واتەیەکا بیۆلۆژیە، بەلێ تێگەهێ گێندەر بۆ جودابوونا هەردوو تۆخمان د هێلا رەوشەنبیری و جڤاکی دایە. پێکۆلێن ڤەکۆلەرێن سایکۆلۆژی و فیمینستی ژ بۆ هەلوەشاندنا بنواشێ کلاسیکێ رەوشەنبیریا مرۆڤاتیێ و بجهئینانا داخوازا دادپەروەریێ هەڤدەنگن، لێ جودابوونا تێگەهشتنا هێلا سایکۆلۆژی دبینیت، دادپەروەری دەربازبوون ژ سەرکوتکرنا گوهنێلی، یاکو دەسەلاتا رەوشەنبیریا ئودیپۆس و تێگەهێ کلاسیکی/ ئۆلی یێ مالباتێ‌یە، بەلێ دیتن و تێگەهشتنا ڤەکۆلینێن فیمینستی ژ بۆ دادپەروەریێ، دەربازبوون ژ ئاراستەیا نێرانی/ مێرانیێ ل سەر گوهنێلی و رەوشەنبیریێ‌یە. ئانکو هەردوو ئال نە تەندرستی و گرفتێن رەوشەنبیریا جیهانێ وەکهەڤ دبینن، لێ د دەسنیشانکرنێ دا ژ هەڤجودانە.
ژێدەر
[1]) سیجموند فروید ـــ الحب و الحرب و الحضارة و الموت ـــ دراسة و ترجمة: عبدالمنعم الحفني، دار الرشد، ط1، القاهرة ــ مصر، 1992 ص32.
2) سیجموند فروید. ژێدەرێ بەرێ، بپ76.
[1]) سیجموند فروید ـــ الحب و الحرب و الحضارة و الموت ـــ دراسة و ترجمة: عبدالمنعم الحفني، دار الرشد، ط1، القاهرة ــ مصر، 1992 ص32.
