محسن ئۆسمان
بەشێ پێنجێ
ئەڤینی و ئەستاتیکا
پەیڤەک
جوانی بنگەهێ ئەڤینیێ یە، ژ ئەڤینیا خوەدێ، سروشت، دلبەر و گیانەوەران دهێت، مرۆڤ حەز ژ ساخلەتێن “جوانی، باشی و…” کەسەکی دکەت، نەک ب تەنێ وەک کەس، بەلکو وەک بەرژەڤەندی ژی، لەورا “ئەز حەز ژ تە دکەم، چونکو ئەز هەوجەی تە مە”(1). ئێدی تەڤ ئەڤ کار و کریارە ژی ژ بۆ دیتنا رێک و کێمکرنا خەمێن ژیانێ‌نە. ب کورتی “ئەستاتیکا، پاکی و سیستەم” جهەکێ تایبەت ل د باژێرڤانیێ دا هەیە.
I
ب سەرهەڤ کەشێ پاشڤەروویی وەکریە، مزگەفت/ پەرستگەهێن مە رەوشەنبیریا مرنێ “داویا جیهانێ، ترسا رۆژا رابوونێ، ئێشکێشانا گۆڕی و…” زالی سەر رەوشەنبیریا ژیانێ “دلۆڤانی، وەکهەڤی، کار، بەرهەم و…” بکەن. هەروەها د هێلا نەتەوەیی/ سیاسی ژی دا درووشمێ “ب گیان و خوین و… ئەم ب تەراینە، ئەی سەرۆک”، گۆتارەکا خوینالۆیا هزر، کریارا توندوتیژی و تێرۆر بەرهەم بینیت. لەورا تێگەهێ “مرن/ قوربانی” د فەرهنگا مە دا زالی سەر تێگەهێ “خوەشی/ ژیان” بوویە. ب ڤێ تێگەهشتنێ سەرماداریا “مرنێ” دەولەمەندترین تێگەهێ زالێ سەر هشمەندیا مەیە. ب ئەنجام ئەم پتر بیرئانینێن مرنێ ژ یێن ژیانێ دئینە بیر. ئەڤ رەنگە مرۆڤە هەردەم دگەل خەم و تۆلڤەکرنێ دژین، ل ڤی دەمی چرایێن ژیانێ ل نک ڤان جورە مرۆڤان کز دبن! ب کورتی ئەڤ هناڤ، مەژیێ رەش و ژەنگی ژەهرا خوە درێژیتە سەر یێ هەمبەر. ئەڤ رەشبین و بێهیڤیبوونە رەوشەنبیریا مرنێ زالی سەر وژدان و ئەقلی دکەت! ئها ڤی سەقای تەڤ ئەزموون و پرۆسێسا زانستی راستی گۆڕستانێ کریە. دیارە ئەڤ یەکە ژی کەشەکێ بەربار بۆ هاڤی و ڤارێبوونا مرۆڤی بەرهەڤ دکەت.
تێگەهشتنێن ئۆلی هێلێن سۆر بۆ راڤەکرنێن ڤەکری داناینە، مەبەستا ئۆلی “خوەشیان” ب رێکا “ژانان” سەردەست بکەت، ل داویێ تێگەهێ “نیرڤانا” بینتە ژیانێ! ئێدی “واتە” تەڤلی “ژانان” کرن، ل سەر ڤێ یەکێ “مێرانی، قوربانی و…” کرە فەرهنگا مرۆڤاتیێ! هەڤسەنگیا د ناڤبەرا “ئەقل و خوەشی”ێ دا ئالیسەنگ بوویە، چونکو مرۆڤێ ڤی سەردەمی کەتیە بن بارێ “هەست ب گونەهکاریا هەمبەر خوەداڤەندی”، ئەڤێ باوریا چاڤلێکەر گرێیا “خوەشیا لەشی” و “ژانێن ئەقلی” تەڤلهەڤکرینە! ب کورتی د هشمەندیا ئۆلان دا پتر ئالێ تاریێ ژیانێ نیشانا خەلکی ددەن، ب ڤێ واتەیێ دەما ئۆل هونەری ب تەڤ تایێن خوە رەت دکەت، هەستێن جوانی و فەلسەفا ئەستاتیکا ل نک وان ئۆلداران نامینیت، بەلکو تەنێ ئالێ رەش و کرێتێ ژیانێ دبینن! لەورا ئیرۆ دڤێت ئەستاتیکا وەک جوانیا گێولێ خەلکی بهێتە پەروەردەکرن، چونکو جوانیا گێولی توندوتیژی کێم دکەت و هەڤقەبوولکرنێ خورت دکەت. ل جهێ ئەم رەتکرن و تورە ببین، دڤێت گوهدان و تێگەهشتن هەبیت، ئەڤە ژی رێزانی و فەرهەنگا ژیانێ‌یە!
ئەڤ پاشخانێن ئۆلی باندۆرێ ل سەر پرۆسێسا ئەڤینێ ژی دکەن، چونکو ئەڤینی ل سەر هەست و دلینیێ رادبیت، لێ ئۆل/ تیتال ئەڤینی ئێخستە بەر پرسنیپێن ئەخلاقی، ئها ڤان پرنسیپان ئەڤینی د بن لنگێن خوەڤە کریە بەنی. ئەڤ تێگەهشتنە د ناڤبەرا “ئێرۆس و ئەخلاق” و “ئەخلاقێ ئەرکی و ئەخلاقێ دلینیێ” دا، ئێخستە بەر ترازیا گونەهـ و رەوشتان. ب ڤێ واتەیێ ئەڤینیا ئۆلی ل سەر پرنسپێن ئەخلاقی رادبیت، بەلێ ئەڤینا گەردوونی/ مرۆڤی ل سەر پرنسیپێن ئەستاتیکا رادبیت. ئەڤینیا ئێرۆسی گیانی بەر ب بلندبوونێ‌ڤە دبەت، چونکو حەزەکا تاکیە و هەستەکا هەڤبەشە، لێ ئەڤینیا ئۆلی یەکلا بەشدار دبیت، هەڤسەنگی د ئەڤینا ئۆلی دا نینە، بەلێ د یا مرۆڤی دا جورەکێ هەڤسەنگیێ هەیە.
II
خوە پاککرن ژ تێگەهشتنێن کەڤنارێن هشمەندیا مرۆڤاتیێ نە، مرۆڤ بەرێ هزرکریە، ئەگەر خوە پاک بکەت، دێ ژ گیانێن چەپەل رزگار بیت. لەورا ل گۆر ئۆلان تافیلکرن، پاککرن، نڤێژ و ئەرکێن ئۆلداریێ وەک ناڤەرۆک و فۆرم/ پاکی و دلۆڤانیێ یە. مەبەست ژ خوە پاککرنێ ژی لەش و گیانە، لەش ژی ب تایبەتی ئاموورێ گوهنێلی، مینا سونەتکرنا “نێر و مێ”. ب درێژیا دیرۆکێ مرۆڤی گرینگی ب لەشێ خوە “رەنگکرن، ماسک، نیشان، خەملاندن و…” دایە. د ئۆلێ ئەڤینێ دا، پاککرن ب رێکا دانپێدان و پاککرنا گیانی، کو ب رێکا ئەڤینیا گوهنێلی درست دبیت. پشتی لەش و گیانی، پاککرن دەربازی جلێن مرۆڤان “جل، ماکیاژ، گولاڤ و…” بوویە، تا رەنگ و دەنگێ گیانەوەران ژی ژ ئەنجامێ ترس و حەزا گوهنێلی‌یە. ئێدی ژ بۆ حەزکرنا یێ دی، مرۆڤی پەنا بەریە جوانی و خەملاندنێ، کو کەنالێن ئاراندن و حەزا خوە پێشاندنا یی هەمبەرە. لەورا خوەدێ د قورئانێ دا دبێژیت: “لقد خلقنا الإنسان في أحسن تقویم/ التین 4:95″، ئەڤ سالۆخە ب خوە ژی بۆ جوانیێ‌یە. ب سەرهەڤ جوانکاریا مرۆڤان ب خوە بەرمایێ مێتۆلۆژی و ئۆلانە، ب ڤی ئاوایی پرۆسێسا پاکی و جوانی د کولتور و ئۆلێن کەڤنار دا دەربازبوویە.
ب گشتی تێگەهشتنا ئۆلداریا کەڤنار گۆتارا “ئەستاتیکا، هونەر و سۆفیەت” سەردەستی “مرۆڤ و دیرۆکێ”/ جیهانێ کر، لێ ئۆلداریا ئیرۆ گۆتارا “ئەخلاق، سیاسەت و ئیدیۆلۆژیا” سەردەستی هشمەندیا دوبارەیا تۆتالیتاریا ــ Totalitarität جیهانێ کر. دیارە ئەستاتیکا هەڤجوتا ئەڤینیێ‌یە، ئەڤ هەردوو ئەلەمێنتە بووینە رێکێن ژیانێ، لەورا ل جیهانا مۆدێرن گرینگی ب هەردوو رێکان دایە. ب ڤێ واتەیێ ئەڤینی تێهنیا جوانی/ ئەستاتیکایە، ئەستاتیکا ب خوە ژی دەربرینا پێویستیا ب ئەڤینێ یە، کو مرۆڤ د وێنێ دلبەرێ دا جوانی و راستیا ژیانێ دبینیت. ئەستاتیکا ب خوە ناڤەرۆکا ئەڤینیێ یە، کو سێ فۆرمان “گیان، بەدەن و دەنگ”ی ب خوە ڤە دبینیت. مرۆڤ ئەستاتیکا گیانی ب رێکا ئەقلی دبینیت، ئەستاتیکا بەدەنی ب رێکا نێرینێ دبینیت و ئەستاتیکا دەنگی ب رێکا گوهدانێ دبهیزیت. چونکو “تەڤ ئاراستەیێن مرۆڤاتی بێی وەرارا هونەری ژ ئالیێ دیرۆکێ‌ڤە سەرناگرن، هەروەک پێدڤیا دیرۆکێ د ناڤبەرا وەرارا هونەری ل چاخێ رێنیسانسا ئیتالی دا و د ناڤبەرا دەرکەتنا ئاراستەیا مرۆڤاتی ل هەمان چاخی دا، کو سەردەمێ ئەلندیا مۆدێرنیزما ئورۆپی بوو”(2). هونەر ب خوە ژی ژ بۆ چێکرنا گێولێ ئەستاتیکا هاتیە ژیانێ، مینا هارمۆنیا موزیکێ، رەنگێن کەڤالێن شێوەکاری و دەنگ و تەڤگەرا شانۆیێ. هەر حەزا سپۆرتێ ب خوە ژی، ئەنجامێ هێز و جوانیا لەشی‌یە، ئها هوسا “ئەستاتیکا دێ جیهانێ رزگار کەت/ ئەڤینی دێ جیهانێ رزگار کەت/ دوستۆڤیسکی”(3).
داوی
حەز و ئەڤینی هەڤالجێمکن، لەورا ژێکجودا نابن، هەلبەت حەز ب تێرکرنێ ب داوی دهێت، بەلێ ئەڤینی ناهێتە تێرکرن. ئەڤینی ئەوە مرۆڤ د خزمەتا یێ دی/ ئەڤیندارێ ــ ئەڤینداری دا بیت. ئێدی ئەگەر حەز بگەهیتە ئاستێ بەرخوەریێ، پا ئەڤینی دگەهیتە ئاستێ پاوانیێ. ئەڤینی پێکۆلێ دکەت، بەردەوامیێ بدەتە حەزێ و حەز ژی ب سروشتێ خوە ژ زنجیرێن ئەڤینێ درەڤیت. ب ئەنجام دڤێت گەلێ کورد ژی رێکێن تێهزرکرن و نێرینا خوە بۆ ئۆل، سیاسەت و ژیانێ بگوهەریت، چونکو مخابن تا نوکە ئەڤ بابەتە بۆ مە نەبووینە مژارێن ئاراندنێ؟
ژێدەر
[1]) أریک فروم ـــ فن الحب/ بحث في طبیعة الحب وإشکالە ـــ ترجمة: مجاهد عبدالمنعم مجاهد، دار العودة، ط1، بیروت ــ لبنان، 2000 ص 43.
2) إسماعیل مهنانة ـــ العرب و مسألة الإختلاف/ مأزق الهویة و الأصل و النسیان ـــ منشورات الاختلاف، ط1، بیروت ــ لبنان، 2014 ص 96.
3) فیاتشیسلاف شستاکوف ـــ الإیروس والثقافة/ فلسفة الحب والفن الأوروبي ـــ ترجمة: د. نزار عیون السود، منشورات دار المدی للثقافة والنشر، ط1، بەغداد، 2010 ص 244.
