محسن ئۆسمان
بەشێ شەشێ/ داوی
ئەڤینی و لێبۆرین
پەیڤەک
هەرچەوان ل رۆژهلات تۆندوتیژی یا سەردەستە، وسا پرۆسێسا رەوشەنبیریێ ژی ب گیانێ کینێ هاتیە داگرتن! ئەڤ رەوشەنبیریا تۆندوتیژیێ ژ دوهیا مەیا بەردەواما ئیرۆ دهێت. رەوشەنبیریا نێرانی ل سەر کیستێ مێیاتی، رێکخوەشکرنا کەڤنەشووپی و ڤەمانێ یە. چاندنا رەوشەنبیریا مێرانی و تۆلڤەکرنێ کاراکتەرێ مرۆڤێ رۆژهلات داگیرکریە، ئەڤە ژی کولتورێ تۆندوتیژیێ سەردەست دکەت. د جڤاکا “جوانی بۆ ژنێ و هێز بۆ مێری” دا، کارێ ئەقلی ئالیسەنگ دکەت، ئها ئەڤ جورە عەقلە، پرۆسێسا لێبۆرینێ ب ترسنۆکی ل قەلەم ددەت.
رۆلێ ئەڤینێ
فامکرنا دیرۆک و هەلوەستێ رۆلێ ئەڤینێ، ب خوە دەبۆیەکا جوانا سایکۆلۆژیا مرۆڤاتیێ یە. ئەڤینی هێز و گازیەکا ڤەشارتیا د ناڤ هەست و سایکۆلۆژیا بوونەوەران دایە. ئەڤینی ژیانێ دبەتە ئاقارێ دلۆڤانیێ و حەزا هشمەندیا تاکەکەسیێ پەیدا دکەت، چونکو ئەڤینی ب خوە روویێ پرنسیپێن تاکی یە، ئەڤە ژی زالی سەر مرنێ دبیت. ئێدی تەڤ بوونەوەر دزانن “ئەڤینی ــ گوهنێلی” خوەشیەکا مەزن ددەتە مرۆڤی، ئەڤ خوەشیە ژی ژ فەرهنگا بەردەوامیا ژیانێ دهێت. د پرۆسێسا ئەڤینێ دا هارمۆنیەتا خوەشیێ تێکهەلی گیان و بەدەنی دبیت، کو چاڤ ژێ سەرمایا ئەڤینیداریێ یە، گول ژی زمانێ هەرە سەردەستێ گیانی/ ئەڤینێ یە، لەورا رۆمانسیەتێ خوە ل ئەڤینێ کرە خوەدان. ب سەرهەڤ ئەڤینی کریارەکا سەرەژۆرا هزر و هەستانە. ئەڤینی ب خوە باوریا ب حەزا خەلکی یە، کو شیانێن بەرهەمئینانێ ل نک خەلکی دی ژی پەیدا بکەت. ئەڤینی ب خوە دلینیەکا جڤاکیە، خێرێ ل سەر شەری زال دکەت و پەیوەندیێ د ناڤبەرا مرۆڤان دا وەک دلۆڤانی خورت دکەت. لەورا نە تەنێ پرۆسێسا ئەڤینێ تێکهەلیا دگەل یێ دی یە، بەلکو هەلوەستەکا مرۆڤاتیە دلۆڤانیێ دگەل تەڤان درست دکەت. دەما مرۆڤ حەز ژ کەسەکی دکەت، وی چاخی مرۆڤ حەز ژ هەموو مرۆڤان/ ژیانێ دکەت، چونکو “ئەز ب رێکا تە حەز ژ تەڤ کەسان دکەم، ئەز ب سایا تە حەز ژ جیهانێ دکەم و ب رێکا تە حەز ژ خوە ژی دکەم”(1). ب ڤی ئاوایی ئەڤینی ب ئەڤینیێ دهێتەدان، چەند ئەڤینی بلند دبیت، هند ژی داگیرکرن و زالبوون کز دبیت، چونکو “تەڤ بوهایێن ئەخلاقی گرێدایی ئەرکانە، بەلێ ئەڤینی نابیتە مژارا ئەرکان/ کانت”(2). کانت دبێژیت ئەڤینی ب خوە کێشەکا هەستانە، نەک ئارێشا حەزێ یە، پران د ناڤبەرا جیهانا گیان و بەدەنی دا درست دکەت.
هەڤکێشا “گیان و بەدەن” د هێلا ئۆل و سیاسەتێ دا، گیان/ پرنسیپ و بەدەن/ ئێشکێشان، مرۆڤ د هێلا ئۆلی دا کارێن خراب بکەت، کو گرێدایی حەزێ/ گیانی یە، دێ ل رۆژا داویێ بەدەن ئێشان کێشیت و د سیاسەتێ ژی دا بیروباور/ گیان خەباتێ دکەت، لێ ب گرتن و زیندانان بەدەن باجێ ددەت. ئەڤێ یەکێ هزر و پرۆسێسا خوەگوریکرنێ پەیداکر، ئەڤینی ب خوە ژی بوهایەکێ بلندێ قوربانیێ دخوازیت، چونکو “گیانێ مرۆڤی د گیانێ دلبەرێ دا دژیت/ کاتۆن ــ Caton”(3). لەورا مرۆڤ ژ بەر ئەڤینا خوە، هەر تشتی پێشکێشی یێ هەمبەر دکەت، ئەڤ حەز و ئەڤینیە بوویە ئەگەرێ کەدکاری و شەهیدبوونێ. ئەڤینی ب خوە ڤەژەنا حەزەکا کورەیا ژیانێ یە، خرۆسکەکا نە ئەقلانیا بەردەوامیا تۆخمێ بوونەوەریە/ ژیانێ یە. راستە ئەڤینی واتەیێ ددەتە ژیانێ، بەلێ پا جورەکێ دیناتی و مرنێ یە، لێ ژ بەر کو مرنەکا خوەبەخشە، خوەشی ددەت. ئەڤ جورێ دیناتیێ ئەقلی ژ ناڤ دبەت و ل کولتورێن پاشڤەروو تراژیدی ل سەر درست دبن.
ئاڤاکرن و پێشداچوونا جیهانێ ب رێکا حەزکرنا براتی/ مرۆڤاتی بوویە. ل سەر ڤێ یەکێ ئێریک فرۆم د پەرتووکا خوە “هونەرێ ئەڤینێ/ 1956” دا پێنج جورێن ئەڤینێ “براتی، دایک، ئێرۆسی، خوەیاتی و خوەدێ” بەرچاڤ دکەت و دبێژیت: “ئەڤینی دەرچوونا ژ ژیانا تەنێ و دەرکەتنا ژ زیندانا ڤەدەریێ یە”(4). مرۆڤ ب رێکا ئەڤینێ نیهانیێ یەکبوونێ دبینیت و ب رێکا کەسێ دی، خوە ئارام دکەت. ئەڤینی تێهنیبوون و هەڤگرتنا یەکێتیێ/ بوونا ب هەڤرایە، ل ڤی دەمی مرۆڤ هندەک ژ ئازادیا خوە قوربانی یێ هەمبەر دکەت، داکو کەسێن دی تەڤلی جیهانا مرۆڤی ببن. ئێدی داکو مرۆڤ هەست ب تەڤاڤبوونا خوە بکەت، دڤێت مرۆڤ دگەل یێ دی هەڤ بگریت. مرۆڤ ب سایا ئەڤینێ، خوە ب رێکا “ئەزێ/ ئەزا” دی خویا دکەت، کو ب ڤێ یەکێ پتر هەست ب بوونا خوە دکەت. مرۆڤ ژ لاوازیا خوە ل کەسێ دی دگەریێت، چونکو مرۆڤ ب رێکا کەسێ دی بهێز دکەڤیت. هەرچەوان ژ هێلا فسیۆلۆژی ڤە نێر/ مێر هندەک هارمۆنێن مێ/ ژن تێدا هەنە و بەرۆپشت ژی، هەمان تشت ژ هێلا گیانی/ سایکۆلۆژی ڤە، هەردوو ئالان حەز و ئەڤینا یەکبوونێ هەیە. ب ڤی ئاوایی ئەڤینی مرۆڤی ژ پرسگرێکا هاڤیبوونێ رزگار دکەت، ئەڤینی هێزەکا ئەکتیڤا سینۆرێن د ناڤبەرا مرۆڤان دا دبریت. ئەڤینیا راست ژی ئەوە، کو سینۆران ناس ناکەت، چونکو گەوهەرێ ئەڤینیێ د رەدکرنا سینۆر و زنجیرێن خوە ب سەر سروشتی مرۆڤاتی زال دکەن دایە، ژ بەر هندێ ئەڤینیا بێرەنگە.
پرۆسێسا لێبۆرینێ
ب کورتی و سەرهەڤ هەروەک سەرپێهاتیێن دیرۆکێ بۆ مە فۆرمێن لێبۆرینێ بەرچاڤ دکەن، مینا: “کەنیسا کاتۆلیکی/ پاپا یۆحەنایێ دووهەم ل 12ی ئادارا 2000ێ، پشتی چوار سەد سالان ژ بریارا سێداردانا گۆردانۆ برونۆ ــ Giordano Bruno، یاکو ل 17ی شووباتا 1600ێ هاتیە بجهئینان، ب گونەهـ ل قەلەم دا”(5). ب ڤێ تێگەهشتنێ، مەسیحیەت ل سەر کولتورێ “ئەقل، ئازادی، لێبۆرین و…” هاتە ریفۆرمکرن، لەورا دەرگەهێ داهێنان، ئافراندن و پێشکەتنا زانستی ڤەبوو. د ئۆلێ ئیسلامێ دا، چونکو ریفۆرم نەهاتیەکرن، لەورا ب ئەقل و کولتورێ کەڤنار گرۆپ و تەڤگەرێن دژی “پێشکەتنێ، ئەقلی، ژنێ، لێبۆرینێ و…” راوستیان. ب ئەنجام دەرگەهـ ل هەمبەر وەرار و گوهەرینێن ڤان جڤاکان دائێخستن! د ئاستێ کەڤنەشووپی و پێشکەتنا ڤان جورە گەلان دا، دوو فۆرمێن مرۆڤان “مرۆڤ گوهنێلی ــ Homo Sexual” و مرۆڤێ هزرمەند ــ Homo Sapiens” پەیدا دبن. ژیانا مرۆڤی د هەڤرکیا دوو پرنسیپێن هەڤدژ ئێرۆس/ خوەشی و هەست ب گونەهکرن/ خۆرسکا مرنێ ــ تاناتۆس ــ Thanatos دا دەرباز دبیت. ل ڤان رەوش و ئاستان “لەپیدۆ ــ Allipido” رۆلەکێ مەزن دبینیت. ب تایبەتی دەما رێک ل هێزا گوهنێلی دهێتە گرتن، لەپیدۆ بەر ب سادیەتێ ڤە دچیت و د ئەنجام دا تۆندرەوی پەیدا دبیت. د هێلا سایکۆلۆژی “سادیەت و ماسۆشیەت” ژی دا، هەردوو ژ ئەنجامێ نەسەرکەتنا پەیوەندیا دگەل یێ دی هاتینە.
ل جڤاکێن پاشڤەروو تەنێ نێر/ مێر وەک تێرکرنا هەستێن خوە ل مێ/ ژنێ دنێریت، ل ڤێرێ هەستێن هەڤبەش دمرن، لەورا ل ڤی چاخی مرۆڤ تەڤلی رێزبەندیا گیانەوەران دبیت. ئها ل ڤان جڤاکان رێگریا ئەڤینێ دکەن، لەورا جڤاکەکا هشک و رەق درست دبیت، ئەڤ جورە ئەقلە پرۆسێسا ئەڤینیێ ژەهر ددەن، ل داویێ جڤاکەکا نەخوەش بەرهەڤ دبیت. رێگریا ئەڤینێ/ گوهنێلی جڤاکەکا دەمارگیر و تۆند بەرهەم دئینیت، هەر ئەو دەهمەنپیسیا ل جڤاکێ هەی ژی، ژ ئەنجامێن نەبوون و رێگریا ئەڤینێ یە. سەرکۆتکرنا گوهنێلیێ رەوشەنبیریا تۆندیێ پەیدا دکەت، لەورا مارکوز د پەرتووکا خوە “ئیرۆس و شارستانیەت/ 1957” دا نڤیسی، د رەوشەنبیریا پاتریارکی دا هێزا ژناڤبرنا پرۆسێسا ئەڤینیێ دهێتەکرن.
دەما ئەڤینی نەبیت، ئەزۆکی/ ئەڤینا خوە ــ پەیدا دبیت، کو ب “تاعوون/ کالفیە”(6) دهێتە بناڤکرن. هەلوەستێ راستێ ئەڤینا ئەخلاقی ل سەر غیرێ/ دلپیسی رادبیت و مرۆڤ هندەک دەست ژ ئەزۆکیا خوە بۆ یێ هەمبەر بەرددەت. هەرچەندە مرۆڤ هەرتم پێکۆلێ دکەت ببیتە ناڤەند، لێ ئەڤینی هات ئەو ژ ئەزۆکیا خوە بدوورئێخست و گرینگی ژ خوە دا یێ هەمبەر/ دلبەرێ. هه‌ر ئه‌ڤ تێگه‌هێ “ئه‌ز”ێ فروید د ناڤبه‌را گڤاشتنێن “خوەیێتی، ئه‌زێ بلند و تیتالان” دا ل چاره‌یه‌کێ دگه‌ریا، چونکو دل دکاریت د سه‌ر دره‌وێن ئه‌زمان و په‌یڤان دا گوهـ ل ده‌نگێ خوە ببیت! ئەڤینی ژی دەرگەهەکێ رێکخستنێ‌یە، چونکو نێرگسیەتا مرۆڤی ب پرۆسێسا ئەڤینێ هاتە نزمکرن! ئەڤینی دلینیەکا گڤراندن و هەڤگرتنێ یە، کو مرۆڤ ژ ئاستێ نێرگسیەتا تاک دەربازی یا تەڤایی/ دوئالی دبیت. نێرگسیەت کەڤنترین قووناغێن وەرارا مرۆڤاتیێ یە، لێ دەما مرۆڤ ل ڤی سەردەمی دبیتە نێرگسی، ئەو ژ ئەنجامێن لاوازی/ نەبوونا ئەڤینێ دهێت، کو مرۆڤ دگەهیتە ئاستێ دیناتیێ. ب ڤێ واتەیێ نێرگسیەت ب خوە ژی ژ “نەخوەشیا ڤەدەری، بێ بەرهەمی و مرنا مرۆڤی یا زوو” دهێت.
دڤێت ئەم رەوشەنبیریا ئاشتی و هەڤقەبوولکرنێ بەری یا کینێ بەلاڤ بکەین، لێ مخابن مە نکاریە، بەلکو مە ئیمپراتۆریا کینێ ئاڤاکریە! ئێدی تاکو ل ڤان جڤاکان ژی مەملەکەتا جیهانا “گیان و ئەڤینێ” پێک نەهێت، دێ ئاستێ تۆلڤەکرن و گەرما کینێ یا بەردەوام بیت. تیتالێن رێگریا هەستێن مرۆڤاتیێ بکەن، دێ راستی خوەکوژیێ هێن، رێگریا هەستان، ئانکو ئاڤاکرنا جڤاکەکا دەمارگیر، کو دلۆڤانی ژێ بار دکەت! ب نەبوونا ئەڤینیێ تاری و مرن سەردەست دبن، چونکو چەند ئەڤینی کز دبیت، هند ژی کین و دەمارگیری بلند دبن. ب ئەنجام ئەز باورم تەنێ دانپێدان و دیالۆگ دکارن ئاخا ژ دایکبوونا لێبۆرین، مافێ جودایی، رەخنە و رەخنە ل خوە گرتنێ ئاڤا بکەن. ئها ئەڤە فەلسەفا سیاسیا دانپێدانا ب مرۆڤبوونا مرۆڤی، خورت دکەت. لەورا “کێمن ئەو ئەلەمێنتێن بکارن هەردەم هەمبێزا هیڤی و گەشبینیێ بکەن، چ تشتەک نکاریت ب درێژی ل هەمبەر ئەقل و سەربۆران براوستیت، چونکو هەر دڤێت ل داویێ دەنگێ ئەقلی بهێتە گوهداری کرن/ فروید”(7). ب ڤێ واتەیێ ژیارا راستا ژیانێ، د بەردەوامبوونا پرۆسێسا ئەڤینێ دایە، کو جڤاکەکا تەندرست، بەرهەمدار و کاریگەر پەیدا دکەت، لەورا جڤاکێن ل سەر ئێرۆس دهێنە ئاڤاکرن، جڤاکێن ژ کینێ ڤالانە. بباورین ئەگەر گەلێ مە ژی رۆلێ ئەڤینیێ باش فام بکەت و بگەهیتە ئاستی دلۆڤانی و هەڤقەبوولکرنێ، دێ شێین بینە ئەندامێن “کۆمارا لێبۆرینێ”.
داوی
ب کورتی هەموو دان بێی وەرگرتن جورەکێ فێلبازی و خاپاندنێ یە، تەنێ ئەڤینی دانە، نەک وەرگرتن. راستە د سیستەمێن بازارێ دا “تو چەندێ بدەی، ئەز ژی دێ هندێ دەم”، بەلێ د ئەڤینیێ دا بازارەکا دی یە، ب ترازیێ ناهێتە کێشان، چونکو ئەڤ پرۆسێسە هەڤکێشەکا ئالیسەنگە.
ژێدەر
[1]) أریک فروم ـــ فن الحب/ بحث في طبیعة الحب وإشکالە ـــ ترجمة: مجاهد عبدالمنعم مجاهد، دار العودة، ط1، بیروت ــ لبنان، 2000 ص 47.
2) فیاتشیسلاف شستاکوف ـــ الإیروس والثقافة/ فلسفة الحب والفن الأوروبي ـــ ترجمة: د. نزار عیون السود، منشورات دار المدی للثقافة والنشر، ط1، بەغداد، 2010 ص 193.
3) فیاتشیسلاف شستاکوف. ژێدەرێ بەرێ، بپ293.
4) فیاتشیسلاف شستاکوف. ژێدەرێ بەرێ، بپ61.
5) عبدالرزاق الدواي ـــ في الثقافة و الخطاب عن حرب الثقافات/ حوار الهویات الوطنیة في زمن العولمة ـــ المرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، ط1، بیروت ــ لبنان، 2013 ص119.
6) بنێرە سایتێ: http://de.wikipedia.org/wiki/Giordano_Bruno.
7) أریک فروم. ژێدەرێ بەرێ، بپ55.
