محسن ئۆسمان
ره‌وشه‌نبیر و جڤاک/ بەرسڤەکا ئەرێنی بۆ سەبری سلێڤانەیی
پەیڤەک
کەکێ سەبری مژارەک ب ناڤێ “رەوشەنبیر و جڤاک” ب چەند بەشان ل سەر دیوارێ فێسبۆکا خوە بەلاڤکرن، ئەڤ نڤیسینە ژی وەک هەڤتەریبێ هزرێن وی، دێ ب چەند بەشان بەلاڤکەم.
ــ کورد و گوهەرین (بەشێ یەکێ)
پەیڤەک
ــ رەوشەنبیریا کوردی (بەشێ دووێ)
پەیڤەک
ــ تێکست و ژیان (بەشێ سیێ)
پەیڤەک
ــ فەلسەفە و ژیان (بەشێ چوارێ)
پەیڤەک
ــ تەکنۆلۆژیا و ژیان (بەشێ پێنجێ)
پەیڤەک
* * *
کورد و گوهەرین
پەیڤەک
گەلێن جوتیاری بێ هزر و تەکبیر چاڤ ل هەڤدوو دکەن، ئەڤە ب خوە ژی پرسیاران دەرێژ دکەت. گەلۆ چاڤلێکرن ژ بۆ دەربازبوونا قووناغێ یان ژی راستیا جڤاکا مەیە؟! ئەرێ ڤێ چاڤلێکرنێ دەسپێک و داوی هەنە یان ژی ناڤنیشانا هەبوونا مەیە؟ گەلۆ بنواشێ جڤاکیێ ڤێ چاڤلێکرنێ چی‌یە؟ ئەرێ ئەڤ دوورهێلێ ئەم سەرەدەریێ دگەل دکەین، هەر ئەو دوورهێلە یێ هەستێن مە وێنە دکەن؟ گەلۆ چاڤلێکرن ژ بۆ رزگاربوونا ژ دوهی ب تەڤ ئالۆزیێن “رزگاربوون یان رەڤین” خوەڤەیە؟ دیارە هەبوونا مە ژ دەرڤەی چاڤلێکرن و دوبارەبوونێ ناڤنیشانەک دی نینە، چونکو دیرۆک نەبوویە دەراڤێ تێهزرکرنێ. ل نک مە نە تەنێ ئەڤ چاڤلێکرنە رەوشەکا بەروەختە، بەلکو بوویە ئیستیراتیژیەت! چاڤلێکرنێ ب ئاوایەکێ بەرفرەهـ خوە ب سەر جڤاکی دادایە، کو فۆرمێ تەڤ پێشکەتنان شیل و ئالۆز کریە! چاڤلێکرن ژی د بنگەهێ خوە دا، جورەکێ خاپاندنێ‌یە، ب رێکا ڤێ چاڤلێکرنێ تەڤایا ملەتی د مەملەکەتا خاپاندنێ دا دژیت! ب ئەنجام ئەڤ یەکە وەک راستیا “جڤاکی و ئاستێ رەوشەنبیری ژی” هەیە، کو “چاڤلێکرن ب گشتی گرێدایی ئاسۆیێ خوەزایی‌یە ــ Phusis، هونەر تەنێ دبیت، چونکو بزاڤێن پێکهاتێن خوەزایی بیاڤێن ڤالا دهێلیتە ڤەکری، داکو بەرهەمێن گیانێ مرۆڤاتیێ پێ بهێنە پرکرن/ گادامێر”([1]).
I
پرسا کو دڤێت ژ خوە بکەین، گەلۆ بۆچی کورد مفای ژ ئەزموونێن دیرۆکێ وەرناگرن؟ “ئەرێ ئەم ل کیژان چاخی دژین؟”، “گەلۆ ئەڤ سەردەمێ ئەم تێدا دژین، کەش و خوەمالیبوونا مە پێڤە دیارە؟” و “چەوا ئەم بکارین، دەمێ خوە ژ یێن گەلێن دی جودا بکەین؟”. ئەڤە پرسێن رژدن، دڤێت ل سەر براوستین، داکو بۆ مە باشتر “حەز و ریالیست” دیار ببیت، چونکو خەون و دیتن ژێکجودانە. دڤێت ئەم ل گۆر کەنال و رەهندێن پێشکەتنا “گوهـ و چاڤی” گاڤێن خوە پاڤێین، چونکو رەوشەنبیرێن مە یێن هەلدێرانا پۆست مۆدێرنێ دکەن، هەمان شاشیا سیاسیێن هزرا مارکیسیزمێ ل سەر جوتیاران سەپاندی، کریە! ب هزرا من ل شوونا ئەم ل سەر پۆست مۆدێرن باخڤین و ئەم ل قووناغێن بەری مۆدێرنیزمێ بژین، ل سەر تەڤگەرا رەوشەنگەری و رێنیسانسێ باخڤین، کو ئەڤە پتر نێزیکی ئاست و رەوشا مەنە. راستە ئەم نکارین خوە ژ تەڤگەرا جیهانا مۆدێرن جودا بکەین، بەلێ ئەگەر بکارین دەسنیشانا ئاستێ خوەیێ هزر و زانستی بکەین، گەلەک باشترە! ئەگەر ئەم “رەوشەنگەری و رێنیسانس”ێ فام بکەین و ل گۆر رەوشا دوورهێلێ خوە بکاربینین، دێ ئەنجام باشتر بن. تا نوکە ئەم “زانست، هزر و فەلسەفێن” ئورۆپی ڤەدگوهێزین، بێی کەش و ئاخا ژ دایکبوونا وان بەرچاڤ بکەین! بێی بزانین ئەڤ یەکە ب کەد و خەباتەکا دژوار بەرهەم هاتیە. ب هزرا من گەلێ کورد ل قووناغ و سەدەیا هەژدێ و نۆزدی یا ئورۆپی‌یە. سەدێ هەژدێ هەڤرکیا “ئەقل و ئەقلانیەتێ” بوو و ل سەدێ نۆزێ شۆرشا تەکنۆلۆژیا سەردەست بوو، کو هەمان هەڤرکی و شەرێن د ناڤبەرا “دیکارت، کۆپرنیکۆس، گالیلۆ و…/ زانست” و کەنیسێ/ ئۆل دا، وەک شەر و هەڤرکی د ناڤبەرا دوو ئەقلان بوو. ب ئەنجام ئەم ژی نوکە د هەمان رەوشێ دا دژین! هەر بۆ نموونە ئەگەر مرۆڤ سەربۆرا یاپان ژ سەدێ شازدی تا سەدێ نۆزدێ/ 1568 ــ 1868 ل بەرچاڤ بگریت، مفایەکێ باش ژ سەرپێهاتیا ئورۆپیان وەرگرتیە و ل گۆر تایبەتمەندیا خوە پرۆسێسەکریە. ئەو تشتێ یاپان ژ دەردۆرین خوە وەرگرتی، دوبارە ب فۆرمێ خوەیێ خوەمالی بەرهەمئینایە، کو ل سەر بنواشێ پرنسیپێن کۆنفشیوسی هاتنە هەڤسەنکرن. ل ڤی دەمێ دیرۆکی پێشکەتنا وارێن “جڤاکی، ئابۆری، سیاسی، رەوشەنبیری و شارستانی” هاتنەکرن، رێک و ئەردێ کاودانێن دیرۆکی و گەهشتنا مەرجێن رینیسانسێ بەردەستبوون.
ئیرۆ پیڤانا “رەوشت، دیاردە، تەڤگەر و…”، ل گۆر پیڤەرێن جاران نەمایە، لێ گەلێن پاشڤەروو هەمان ئالاڤ و میکانیزمێن کەڤنار بکار دئینن. ل سەر ڤی بنگەهی، هەر تشت ل ڤێ دەڤەرێ “تەڤگەر، کولتور، هزر و…” ب ئاوایەکێ چاڤلێکەر هاتینەکرن، لەورا ناڤەرۆکا گۆتارا هزرمەند و ئۆلدارێن کورد چ گرێدان ب دوورهێلی‌ڤە نینە، بەلکو دوو جوران ب خوە ڤە دبینن: یەکەم ژ دەرڤە/ ئورۆپا، سکولار/ رەوشەنبیر ئاراستە و چاڤێ وی ل دەرڤەی سینۆرانە و دووهەم ژ دەمێ بۆری/ ئۆل، مەلا/ ئۆلدار ئاراستە و چاڤێ وی ل ئەسمانی‌یە. ئەڤ هەردوو ژێدەرە نکارن گرێدانەکا ریالیستی دگەل رەوشێ بکەن، لەورا وەک ئەنجام گۆتارەکا هاڤیا جهـ و دەمێ خوەیە! ئەڤ مەژیێ هاڤی وەک سیاسەت ڤەژەنیە تەڤ بیاڤێن دی، ئەڤ هاڤیبوونە ب خوە ژی ب نەهشی دهێتەکرن، چونکو هەر تشتێ مە بێ بنگەهـ دهێتە ئاڤاکرن! رەوشەنبیری ژی د ڤێ خەلەکێ دا دزڤریت، چونکو رەوشەنبیریا مە فۆرمەکێ وەرگرتیێ ئۆروپیە و ل سەر ریالیستەکێ کەڤنەشووپە! ئەڤ کەڤنەشووپیە بوویە ناسناما مەیا تەڤایی، ئها هوسا هشیا مە دبن نەهشیێ‌ڤە هاتیە پێپەستکرن. ئەڤ ئەقلە دخوازن دیرۆکەکا سەختە ب رووکەشەکێ مۆدێرن بەرهەم بینن. ڤێ رەوشێ ژیانەک درستکریە ریتما هەڤسەنگیا خوە ژ دەستدایە. دڤێت ئەم ل ئەگەرێن درستبوونا ڤێ رەوشێ ڤەکۆلین، داکو بزانین چ سەدەم ل پشت پەیدابوون و پێشداچوونا ڤێ رەوشێ هەنە؟ ئەڤە ب خوە دبیتە گەوهەرێ مێتۆدێ دیرۆکێ، کو خوە دگەهینتە ئاستێ کرۆنۆلۆژی و بەردەوامیا ئاسویێ شرۆڤەکرنێ. ئەم سەرەدەریێ دگەل دوورهێلی نەوەک دوورهێل، بەلکو وەکو خەیال دکەین. ئەڤاهە ژی ڤالاتیەکێ د ناڤبەرا هزر و دوورهێلی دا درست دکەت. لەورا ئەڤ هەموو گوهەرینێن دەڤەر و جیهان ڤەگرتی، چ فۆرمێن نوو یێن تێهزرکرنێ ل نک مە پەیدا نەبووینە، چونکو خامێ چ رەوشەنبیرێن دەڤەرێ نکاریە د کووراتیا دیمەنێن رەوشەنبیریا کوردی دا یێ بەرهەڤ بیت! دەما رەوشەنبیری ژ ئەرکێ دکەڤیت، دبیتە پربێژی و بێواتەبوون! یەک ژ پرسگرێکێن ئەقلێ هشمەندێ کورد نکاریە گۆتار و تێۆران ژ دلێ ئارێشێن خوەیێن ئێپیستیمۆلۆژی، رەوشەنبیری و ریالیستی بەرهەم بینیت. تێکهەلیا هشمەندێ مە دگەل ڤان تێۆر و هزران ب ئاوایەکێ سەرڤە و بەرخوەر بوویە! لەورا ئەڤ تێۆر و هزرە د ناڤ مە دا کەهی نەبووینە. ئەڤە ژی هەژاری و لاوازیا نێرینێن هزری و فەلسەفی بەرچاڤ دکەت. گەلۆ ئەگەر ئەم ب هزر و ئەقلی خوە ئێتیم و سێوی بین، دێ چەوا بوونەوەرێ “ئەز هزر دکەم” پەیدا بیت؟!
ئەرستۆی بەری 2500 سالان، گۆتیە مرۆڤ گیانەوەرەکێ هشمەندە/ سیاسیە. نیتشەی ئەڤ هەڤکێشە گوهەری، کو مرۆڤ گیانەوەرەکێ ئالۆز، دودل و ئێکانەیە هێشتا خوەجهـ نەبوویە! گەلۆ مرۆڤێ رۆژهلات ژ گوهەرینا گیانەوەری دەربازی بوونەوەرێ ئاقل و هشمەند بوویە؟ ئەڤ پاشخان و رەوشا ئەم تێرا دەرباز دبین، ڤەدگەریتە پرۆسێسا رەوشەنگەریێ، چونکو هێشتا خەلکێ مە د مەژی دا ئازاد نەبوویە، بکاریت جوگرافیا خوە دەسنیشان بکەت. ئها ئەڤ جورە مرۆڤە هێشتا ل قووناغا ل خوە گەریانێ‌نە، نەگەهشتینە ئاستێ پێناسا سۆکرات داکو خوە ناس بکەن. ئەڤ رەنگە ئەقلە ژ دەرڤەی تەڤگەرا دیرۆکێ دژین. ئەز باورم ئەڤ گەلێن هوسا بیر دکەن، پێدڤی ب ورکشووپەکا دیرۆکیە، داکو ئەقلێن ژەنگی بهێنە نشتەرکرن! چارە ژی ب خواندنا ده‌سنیشانا شاشیان یان دوباره ئافراندن و هه‌لسه‌نگاندنێ دهێتەکرن. ئێدی ئەڤ رەوشە مێتۆدەکی دخوازیت، بکاریت ڤان جورە ماسکێن رەوشەنبیر و سیاسەتمەدارێن مە بسمیت، چونکو ل گۆر ئارکۆلۆژیا نیتشەی هەلوەشاندن باشترین مێتۆدێ ژناڤبرنا ماسکان و ئاشکراکرنا جهێن نخافتی‌یە، لێ دڤێت هەلوەشاندن بەری لێکدانێ و هەرفاندن ژی بەری نژنینێ بهێتەکرن، دیارە ئەڤە ژی لۆژیکا دیرۆکێ، وەک خەمێن ژانگرتنێن بوونێ‌نە!
[1]) د. إسماعیل مهنانة ـــ نحو لاهوت بلا إلە: المقدس و الدین في فکر هیدغر ـــ منشورات الاختلاف، ط1، الجزائر، 2012 ص 130.
