ره‌وشه‌نبیر و جڤاک/ بەرسڤەکا ئەرێنی بۆ سەبری سلێڤانەیی
محسن ئۆسمان
بەشێ دووێ
رەوشەنبیریا کوردی
پەیڤەک
گەلۆ رەوشەنبیریا کوردی، رەوشەنبیریا پرسیار یان بەرسڤانە؟! وەک دیرۆکا دەڤەرێ خویا دکەت، رەوشەنبیریا دەڤەرێ/ کوردی پتر یا بەرسڤێ ژ پرسانە! پیڤان و ئاستێ پێشکەتنا جڤاک و گەلان گرێدایی رەوشەنبیری و فۆرمێ دارێتنا پرسیارانە! رەوشەنبیریا بەرسڤێن بەرهەڤ ئەقلێ خەلکێ ڤێ دەڤەرێ داگیرکریە، چونکو پرانیا جاران پرسیارکرن دکەڤیتە وارێ تابۆی! ب تایبەتی د جڤاکێن کەڤنەشووپ دا بوهایێ پرسیارێ ژیانا مرۆڤەکیە! گەلێن پرسیارکەر، گەلێن ئازادن و چەند بیاڤێ ئازادیێ زێدە ببیت، هند رەوشەنبیریا پرسیارێ ژی وەرارێ دکەت. هەر سەردەمەکی پرسێن خوە هەنە، کو بەرسڤێن دوهی بکێر پرسێن ئیرۆ ناهێن و بەرسڤێن ئیرۆ ژی بکێر بەرسڤێن سوبەهی ناهێن!
یەک ژ پێکۆلێن گرینگێن فەلسەفا هەڤچەرخ کری، دامەزراندنا فەلسەفا رەوشەنبیریێ بوو، کو ئەرنست کاسیرێر ــ Ernst Cassirer/ 1874–1945 فەلسەفا رەوشەنبیریێ ب ناڤێ “شێوێن چەڤەنگی/ 1923″(1) ئافراند. ل گۆر کاسیرێر رەوشەنبیری ل سەر زانستەکێ هوورێ مینا ماتماتیک ناروونیت، بەلکو گرێدایی بنواشێ چەڤەنگیە، ژ بەر هندێ گرینگیا فەلسەفێ/ تێۆری خویاکرنا بنواشێن سەرەکیێن شێوێن چەڤەنگێن رەوشەنبیریا هەر گەلەکیە. دڤێت فۆرمێ تێگەهشتنێ بهێتە دیارکرن، ئەڤ یەکە ژی پتر ب مێتۆدێ ئاراستەکرنێ دەسنیشان دبیت، چونکو رەوشەنبیری نە ڤەدەری ژیانا گەلانە، بەلکو ژ پێکهاتێن هوورێن ژیانێ، کو ب ئاوایێ چەڤەنگان بەرچاڤ دبیت. رەخنە ل نک مە نەبوویە پێکهاتەکا سەرەکیا تێهزرکنێن فەلسەفی و هزری. ئێدی ڤاڤێرتنا فەلسەفا رەوشەنبیریێ، نە گرێدایی فۆرمێ خوەیێ ئۆنتۆلۆژی یان مێتافیزیکیە، بەلکو بەرچاڤێ شێوێ خوەیێ ئەرکی و رەخنەیی‌یە! لەورا مرۆڤ نکاریت بێی دەربرین ژ ژیانا خوە، بژیت! ئەڤ دەربرینە ژی ب ئاوایێ چەڤەنگان دەرباز بوویە، هەر ژیانا مرۆڤی ب خوە ژی دگەل دەردۆران ب ئاوایی چەڤەنگان سەردەست بوویە! مرۆڤ ب خوە “ناسنامە، ئالا و…” ژی بوونەوەرکێ چەڤەنگیە، کو ئەنجام مرۆڤ ژ کۆمەکا چەڤەنگان پێکهاتیە!
ئیرۆ تێهزرکرنا پرسێن پاشەرۆژێ د رەوشەنبیریا کوردی دا، ژ رەوشەنبیریا پاشەرۆژێ گرینگترن، بەلێ رەوشەنبیریەکا دیالۆگ تێدا نەبیت، نکاریت پاشەرۆژا خوە زەلال بکەت! رەوشەنبیریا نوکەیا خوە د نێرینێن پاشەرۆژێ دا ئاڤا دکەت، باشترە. ئەڤ جورە رەوشەنبیریە دکاریت خوە ژ بازنیا دەمی رزگار بکەت، چونکو دڤێت رەوشەنبیریا کوردی پرسێن سوبەهی ل سەر یێن دوهی زال بکەت، لێ مخابن د رەوشەنبیریا کوردی دا ئالاڤێن هشمەندیا دوهی زالی سەر میکانیزما ئیرۆ بووینە، کو ئەقل ژێ ڤەدەربوویە! ئەم ملەتەکین گرێدایی دوهی‌نە و د ئیرۆ دا بەندین! ئەم وەک هزر و مەژی دگەل دوهی‌نە و مینا ماتریال دگەل ئیرۆی‌نە، لەورا دوهی سەرکێشیا مەیا ئیرۆ دکەت! ل جهێ ئەم بەرڤ پێش بچین، ئەم بەرڤ پاش درەڤین! دەما ئەم بەحسێ کەلەپووری دکەین، دڤێت بۆ ژەنینا هزرێن سوبەهی بیت، دا پاشەرۆژەکا گەش بەرهەم بینیت. باشە مرۆڤ چەوا دکاریت خەونان ل سەر سوبەهی ئاڤا بکەت، ئەگەر دوهی زالی سەر ئیرۆ بیت و هزرا کەسی زالی سەر یا تەڤایی بیت و ئەفسانە زالی سەر ریالستی بیت!
یەک ژ پرسگرێکێن رەوشەنبیرێن مە، ئەگەرێن ڤەمانێ د ریالیستی دا دبینن، لێ ئەو نزانن ئەگەرێن کەڤنەشووپیێ د “مەژی و فۆرمێن تێگەهشتن”ێ وان و د رێکا سەرەدەریا دگەل دوورهێل و خەلکی دایە! د ناڤ رەوشەنبیرێن مە دا گەنگەشە ل سەر هزران ناهێتەکرن، بەلکو ل سەر دەسکەت و سامانی دهێتەکرن. ل جهێ رەوشەنبیر راستیان بەرهەم بینن، بەحسێ راستیێن هەی دکەن و ئەو ل جهێ هزران داهێنن، بەحسێ دوورهێلی دکەن. بەرۆڤاژی چێکرنا هزران، کو ب ئەنجام چێکرنا ریالیستیە. ب ڤێ واتەیێ رەوشەنبیر دەسەلاتا خوە یا ڤەشارتی ب ناڤێ ئازادی و پێشکەتنێ ل سەر خەلکی دسەپینن، لەورا ب “پۆلیسێن هزران/ عەلی حەرب” دهێتە بناڤکرن.
ب ڤی ئاوایی رەوشەنبیر هەلگرێ دەسەلاتەکا چەڤەنگی “نڤیسین و گۆتن”ە هەمبەر دەسەلاتا “چەک و پارەی”ە، لێ ب راستگۆی و بەرەڤانی ژ مافێن خەلکێ بێبەهر و مافخواری ل داویێ چەکی وی ب سەردکەڤیت، چونکو رەوشەنبیر دەسەلاتا خوە ب رێکا گۆتارا خوەیا راستگۆ سەردەست دکەت. ل جهێ رەوشەنبیر تێکهەلیا دگەل خەلکی درست بکەت و رەوشەنگەر بکەت، رەوشەنبیران ب خوە ئەو تێکهەلی و رەوشەنگەریە نینە! ئەگەر دەسەلات ستەمکاری ل سەر لەشێ خەلکی هەبیت، پا رەوشەنبیری ستەمکاری ل سەر مەژیێ خەلکی هەیە! ئێدی نەتنێ هزر دهێنە گوهەرین، بەلکو شێوێن تێکهەلیێن فۆرمان ژی دڤێت بهێنە گوهەرین، چونکو ئەو رەوشەنبیرێن خوە ب تەنێ راست دبینن، د ئەنجام دا دبنە قوربانێن خوە ب خوە! کەڤنەشووپیا مە تێگەهێ “شارەزایێن تاریێ” ئافراند، ئەڤە ژی رەوشەنبیریا “ترس و مرن”ێ بەرهەم دئینیت. ئەڤ جورە نڤیسەرە دخوازن ب ڤی ئەقلێ شکەفتێ وەلاتەکێ مۆدێرن ئاڤا بکەن! هزر و ئەقلێ شکەفتێ ل پێلێن پێشکەتنا ئیرۆ سواربوویە، لەورا خەلکێ مە راستیێ نابینن، بەلکو ل ژێر سیبەرا شێلیا راستیێ باوریێن خوە موکم دکەن، دڤێت خەلکێ مە ژ تاریا شکەفتێ بهێتە رزگارکرن، داکو بکاریت رۆناهی و راستیێ وەکو خوە ببینن. ئەڤرۆ هزرێن مۆدێرن و سەردەمیانە ژی نینن زالی سەر کەشێ رەوشەنبیری ببن، لەورا ئەقلێ شکەفتێ سەردارە. ب ئەنجام و رەوشێن هوسا بوو، بوویەرێن 5ی گولانا 68ێ ل فرەنسا سارتەر و فۆکوی پالدەن تێگەهێ مرنا رەوشەنبیرێن کلاسیک هەلدێرن، چونکو رەوشەنبیرێن ب ناڤێ خەلکی و بۆ خەلکی دئاخڤن، دڤێت هەڤتەریبێ خواستەکێن وان بن!
هەرچەندە رەوشەنبیری هەموو ئالێن بەرهەمئینانا ماتریالی، گیانی و تەڤ فۆرمێن شێوازێ جڤاکی و مۆرالی ڤەدگریت، لێ تەنێ مە رەوشەنبیری د هێلا تێۆری دا زیندانکریە! چونکو هێشتا ئاستێ مە یێ خواندنێ نەگەهشتیە هندێ بزانین “خواندنێن بێگونەهـ نینن، لەورا ئەم د خواندنێ دا گونەهکارین/ ئەلتوسێر”(2). باشە ئەڤ رەوشا دژوار و ئالۆزا ئەم تێرا دەرباز دبین، دێ چەوان ب رەوشەنبیریەکا بێواتە چارەسەر بیت، ئێدی تەنێ مرۆڤ دکاریت جیهانێ ب رێکا “سیستەمەکێ تۆرێن ب واتەیێن جڤاکی دامەزرای، ناس بکەت”(3).
پرسگرێکا گەلێن رۆژهلات، خەلکی هشمەندیا داخواز، وێرەکیا بەرەڤانیکرنا مافان و دلسۆژیا بجهئینانا ئەرکێن خوە نینە! ئەڤە ل هەمبەر گوهەرین و پێشداچوونان، بەربەندێن. کوردان ژی حەز و گۆتارێن هەڤبەش نینن، داکو رەوشەنبیریا هەڤبەش هەبیت، ئەڤێ یەکێ وەکریە مە تێگەهشتنەکا هەڤبەش بۆ دیرۆکێ ژی نەبیت. ئێدی فامکرنا هەڤبەش، دیرۆک و پاشەرۆژەکا هەڤبەش درست دکەت. رەوشەنبیریا قەلس و کزر، نکاریت دگەل هزرێن هەڤچەرخێن سەردەمی بژیت، چونکو مە سینگفرەهیا هزرێن جودا نینە. ب راستی رەوشەنبیریەکا مەزنە ئەم بکارین گونجاندنێ د ناڤبەرا جودابوونێن خوە دا بکەین. گەلۆ ئەگەر مە رەوشەنبیری نەبیت، دێ چەوا مە رەوشەنبیر ب خوە هەبن؟! نەبوونا ڤێ رەوشەنبیریێ گرێدایی نەبوونا پرۆژێن باژێرڤانیە، ئەم ژ دەرڤەی رەوشەنبیریا کلاسیک، خوەیی چ بەرهەم و پرۆژێن دی نینین.
شەنگستێ تێگەهێ رەوشەنبیریێ ژ چاندنێ هاتیە، چاندن ب خوە ژی ب واتەیا چاندنا “زەڤی و مەژی/ ئەقلی” هاتیە. ئەگەر ئەم ب ڤێ پیڤانێ ل رەوشا خوە بنێرین، نە ئیرۆ ئەم ل زەڤی و نە ژی ل مەژی/ ئەقلی کار و چاندنێ دکەین! رەوشەنبیریا کوردی گرفت دگەل خوە و جڤاکێ هەنە، چونکو نە بۆ جڤاکێ کار دکەت و نە ژی جڤاکێ رەت دکەت! ئێدی دەما جڤاکەک هەڤسەنگیا خوە یا رەوشەنبیری ژ دەستددەت، راستی گرفتێن دژوارێن ناسنامێ ژی دهێت! بنێرە دەما ئەرستۆی گۆتی مرۆڤ گیانەوەرەکێ پەیڤدارە، پشتی هنگی مرۆڤی ب رێکا رەوشەنبیریێ مرۆڤبوونا خوە ناسکر. گەلۆ رەوشەنبیریا مە ژ هێلا بنواشێ‌ڤە یا بەرهەڤە ئەقلانیەتێ ب ئافرینیت.
دوی
ل رۆژئاڤا رەوشەنگەری کریە بنگەهێ جڤاکا سڤیل و ل رۆژهلات دخوازن ئۆلی بکەنە بنواشێ جڤاکا سڤیل! ل دەسپێکێ جڤاکا سڤیل گرێدایی سەرهلدانا دەولەتێن دێمۆکراتی بوو، کو هەبوونا خوە دگەل پێشکەتنا جڤاکا پیشەسازیا نوو گرێددا، یاکو تاکەکەس دکرە شانا یەکێ یا جڤاکی، نەوەک جڤاکێن کلاسیک، کو تێگەهێن مالبات و عەشیرەتێ یا زالە. لاوازیا جڤاکا سڤیل ل نک مە گرێدایی هەژاریا رەوشەنبیریا سیاسی و نەبوونا کولتورێ دێمۆکراتیێ یە.
ژێدەر
[1]) د. الزواوي بغورە ـــ الفلسفة و اللغة/ نقد المنعطف اللغوي في الفسلفة المعاصرة ـــ دار الطلیعة للطباعة و النشر، ط1، بیروت ـــ لبنان 2005، ص 78.
2) لیندا هتشیون ـــ سیاسة مابعد الحداثیة ـــ ترجمة: د. حیدر حاج اسماعیل، منشورات المنظمة العربیة للترجمة، ط1، بیروت ــ لبنان 2009 ص11.
3) لیندا هتشیون. ژێدەرێ بەرێ، بپ75.
