محسن ئۆسمان
ره‌وشه‌نبیر و جڤاک/ بەرسڤەکا ئەرێنی بۆ سەبری سلێڤانەیی
بەشێ سیێ
تێکست و ژیان
پەیڤەک
گەلۆ ئەقلێ مرۆڤێ کورد، تێۆری یان پراکتیکیە؟ ب سەرپێهاتیێن مرۆڤێ کورد خویا دبیت، کورد خوەیی ئەقلێ کوولەیێ هەڤدژیا د ناڤبەرا “ئەقل و گیان”ی دایە، کو ئەفسانە و خوەشباوریێ رووبەرەکێ بەرین ژێ داگیرکریە! ئەقلێ مرۆڤێ کورد/ ئیسلام کەتیە زیندانا تێکستێن ئۆلی، ئەڤ دەسەلاتا تێکستێ ئۆلی ل سەر ئەقلێ پەیڤێ یان کریارێ، وەکریە جوداهی و فرەباوری نەهێتە قەبوولکرن. گرۆڤێن ئۆلی ل سەر دەسەلاتا تێکستی دراوستن و گرۆڤێن زانستی ژ ئەزموونان دهێنە وەرگرتن. ئۆل و زانست ل سەر پرسا راستیێ کۆکن، لێ ل سەر بەرسڤێ ژێکجودانە!
I
رەوشا ئالۆزا ئەم تێرا دەرباز دبین، پرسیارەکا کوورا سەربۆرا مە بەرچاڤ دکەت: گەلۆ رەوشەنبیریا/ تێکستی کوردی چەند کاریە پرسگرێکێن ئیرۆ هەمبێز بکەت؟ ئەرێ ئەم چەوان “سەرەدەریێ دگەل ژیانێ دکەین/ هەبوونا خوە د سەلمینین”؟! گەلۆ مە چ تێهزرکرن و خواندنێن نوو بۆ ڤێ رەوشێ هەنە؟ نێرین و پرۆژێن رەوشەنبیران دگەل پرسگرێکێن خەلکی درست دبن، ژ بەر هندێ دڤێت گۆتارا رەوشەنبیری ژ گیان و ئارێشێن جڤاکی بزێت. ب گشتی ئیرۆ گەلەک گرینگە خواندن و رەخنا گۆتارا رەوشەنبیریێ بهێتەکرن، راڤەکرنا رەوشەنبیریێ ــ Cultural Analysis بەرچاڤترین سەنتێن رەخنەیا پشتی قووناغا نژیارگەریێ ل سالێن هەشتێیان بوو، ڤاڤێرترین سەرکێش ستیفن گرێنبلات ــ Stephen Grenblatt بوو، کو ب ڤەکۆلینا خویا دیرۆکیا رژد ل سەر چاندا رێنیسانسێ ــ Renaissance Literary هاتە نیاسین، کو ب “پۆئێتیکا رەوشەنبیریێ ــ Cultural Poetics” بناڤکر.
ئیرۆ پرسگرێکا مە ب رێکا سۆسیۆ ــ رەوشەنبیری چارەسەر دبیت، چونکو ئالۆزیا رەوشەنبیریێ تێکهەلی جڤاک، فۆرم و شێوازێن مە یێن ژیانێ بوویە. ئها ڤێ شەپرزەبوونێ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ پەیداکر. سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ ب خوە خواندنەکا زانستیا بوونێ‌یە، ئەڤ جورە خواندنە ل بوها و ئارمانجێن ژیانێ، وەک واتە و ئاراستەکرن دگەرن. ئەگەر مرۆڤ وەک سۆسیۆلۆژی ل پرۆسێسا رەوشەنبیریا کوردی “قووناغێن چیای، پشتی سەرهلدانێ و گلۆبالێ، کو ب “نفشێ ئەنترنێت/ فێسبۆکێ” دهێتە بناڤکرن، بنێرین. هەر یەک ژ ڤان تێگەهان کەشەکێ تایبەت هەبوو، خەلکێ مە ل ژێر ڤان سیبەرا کەشان پەروەردە بوویە و هاتیە ئاراستەکرن.
ب سەرهەڤ ئیرۆ دوو “نرخ و بوها/ رەوشەنبیری و سیاسەت/ ئەتیک” کار ل سەر بهێتەکرن گرینگن، چونکو یەک ژ پرسگرێکێن مەزنێن سیاسەتێ ل رۆژهلاتا ناڤین، تێکهەلیەکا خورت د ناڤبەرا “ئەتیک و سیاسەتێ” دا باش نەروونشتیە. سیاسەت ب خوە “پیشە و پێگیریە”، ماکس ڤێبەر ڤێ یەکێ ب دوو ئەتیکان “رازیکرن و سیاسەت/ بەرپرسیاری”ێ ب ناڤ دکەت، کو بنگەهێ خوە وەک دیرۆک و واتە ژ “ئەتیکا ئەرکی/ کانت” وەرگرتیە. ب ڤێ تێگەهشتنێ فەروەری گرێدایی کریارا سیاسیە، گەوهەرێ سیاسەتێ ب خوە ژی وەرگرتنا بریار و دەبارەکرنا ژیانا جڤاکیە، لێ ئەڤ پرۆسێسا ژیانا بێ تێۆری مەترسی ئێخستینە تەڤگەرا رەوشەنبیری، ئالۆزی و ترسا مە ژی هەمبەر بێ واتەبوونێ‌یە! لەورا ریکور پێشنیار دکەت، ڤەبوون بەر ب “سیاسەت و ئەتیک” و هێرمنیوتیکا گادامێر یاکو ژ بنواشێ هایدیگەر هاتیە دۆتن، بهێتە سەردەستکرن، چونکو ڤەبوونا بەر ب “ئەنترۆپۆلۆژی، راڤەکرنا سایکۆلۆژی، بیۆتیک، هزر و ئیکۆلۆژی”ڤە، دەرگەهێن فرەهـ ل بەر سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ و واتەیان ڤەدکەن.
II
ئەرێ مرۆڤ چەوا دکاریت هەڤسەنگیێ بێخیتە د ناڤبەرا “تێکست و ژیانێ” دا، کو تێکستێ ژیانێ ببیتە دەرگۆشا تێکستێ ئەدەبی؟ گەلۆ واتەیا خواندنێ د پرسا فەلسەفی دا چییە؟ ئەرێ گلۆبالا بازارێ دەربازی لەشێ نڤیسین و هزرێن مە بوویە؟ وەک بەرسڤ سەنتەرەکێ ئەقلیێ رەوەشەنبیریا کوردی نینە، بکاریت تێکستی وەک ژیانێ هەمبێز بکەت، چونکو ئەگەر مرۆڤ پەرتووکا ژیانێ فام نەکەت، نکاریت تێکستێ ئەدەبی ژی فام بکەت! ب درێژیا دیرۆکێ فۆرمێ خواندن و نڤیسینێ دهێتە گوهەرین، لێ ئارمانج ناهێنە گوهەرین، چونکو ب خواندن و نڤیسینێ مرۆڤ ل دەردێ خوە/ ل خوە دگەریێت. ل ڤی دەمی “تێکست و ژیان” هەڤدو هەمبێز دکەن، چونکو تێکست ب خوە مالا زمانێ ژیانێ‌یە، هەروەکو ژیان ب خوە مالا مرۆڤان ب ئاوایێ کۆمەکا پەیڤ و وێنین تێهزرکری دهێتە ئاڤاکرن. راستە “تێکست سەیرانەکە دانەر پەیڤان رێز دکەت و وەرگر واتەیێ ددەتێ/ تۆدۆرۆف”(1)، لێ مە نەشیایە هەموو هەستێن خوە بدەینە خواندنا تێکستان، لەورا تێکستێن مە هەر سێوی ماینە. نڤیسین ل نک مە ژ چوارچووڤێ چاڤلێکەری و دەستکردەی دەربازی دامەزراندنێ نەبوویە، چونکو پرۆسێسا نڤیسینێ ل نک مە نەبوویە بەشەک ژ ژیانێ، لەورا دابرینەکا دژوار د ناڤبەرا دانەر و وەرگری دا درستبوویە! پرانیا وان نڤیسینێن د بیاڤێ هزرێ دا دهێنە نڤیسین، گرێدایی کریارا نڤیسینێ‌نە، چونکو رەوشەنبیرێ هزرمەند ل نک مە پەیدا نەبوویە، لەورا ئەم نکارین ساخلەتێن هزرێ بدەینێ! دڤێت ئێدی پاندۆلا ئاستێ جڤاکی بهێتە دەسنیشانکرن، هنگی دێ دیار دبیت، چ جورێ تێکستی/ رەوشەنبیری پێدڤیە، چونکو هەر سەردەمەکی راڤەکرنا خوە یا تایبەت دئێخیتە سەر تێکستی، لێ ئەم ب کۆنتێکستێن دائێخستی تێکستان دخوینن، لەورا ئەقلەکێ ژ دەرڤەی تێگەهشتن و ئالاڤێن تێهزرکرنێ بەرهەم دئینین. مرۆڤ نکاریت تێکستەکی ژ دەرڤەی کۆنتێکستێن دیرۆکی بخوینیت، تا کو ئەم دیرۆک و کەلەپوورێ ب چاڤەکێ رەخنەیی نەخوینین، نکارین دەسنیشانا قووناغ و ئەلەمێنتێن پێشکەتنێ بکەین. دیارە ئەڤە ژی گرێدایی هشمەندیا تێۆری و تێهزرکرنێن مێتۆدێ رەخنەیی‌نە، چونکو تێکهەلیا تێۆرا خواندنێ و زانستێ ئەدەبی گرێدایی سۆسیۆلۆژیا خواندنێن جڤاکی‌نە. ئێدی چەوا هەموو خواندن جورەکێ راڤەکرنێ‌نە، وسا هەموو راڤەکرن ژی جورەکێ خواندنێ‌نە. ئەم هێشتا ژ هزر و چوارچووڤێن رەوشەنبیریێ دەربازی تێهزرکرن و پرۆسێسا گەهاندنێ نەبووینە، چونکو رەوشەنبیری چەند گرینگە، هند ژی گەریان ل مێتۆد و کەنالێن گەهاندنێ گرینگن. ب ئەنجام ئەڤ هەڤکێشە مە راستی دوئالیزما رەوشەنبیریا تاک/ جڤاکێ دکەت. ئەڤە ژی هەڤدژیا رەوش و پێشهاتان وێنێ هشمەندیا ژیانا مرۆڤێ دەڤەرێ بەرچاڤ دکەت.
ب ڤێ تێگەهشتنێ دڤێت رەوشەنبیر سەرەدەریێ دگەل جڤاک و دیرۆک مینا تێکست بکەت، چونکو ژیان د تێکستی دا دهێتە دارێتن. ئێدی تەڤ راڤەکرنێن ژیانێ ل سەر فامکرنێ دراوستن/ هایدیگەر. پرۆسێسا خواندن و فامکرنا تێکستێ ژیانێ دخوازیتە کەدەکا هزری، رەوشەنبیری و ئێپیستیمۆلۆژی. گادامێر ڤی جورێ خواندنێ راستی سێ فەلەکێن ئەزموونا هێرمنیوتیکا “ئەستاتیکی، دیرۆکی و زمانی” دکەت. ئێدی گرینگیا راڤەکرنێ خوە د ئاراندنا پرسان نەک بەرسڤان دا دبینیت. ب ڤی ئاوایی مرۆڤ ب خواندنێن سۆسیۆلۆژی نکاریت تێکستەکێ بێی مەرجێن فامکرنێ راڤە بکەت. بۆ راڤەکرنا ڤی جورێ تێگەهشتنێ، مە پێدڤی ب هێرمنیوتیکا هەیە، کو بۆ مە ژیانێ راڤە بکەت، چونکو پەیڤ مینا جیولۆجیا یا تویخ تویخە، ب درێژیا دەمی کەلەکە دبیت و واتەیێ د هەمبێزا خوە دا دپێچیت، هێرمنیوتیکا وەک جیولۆژیا بۆ مە تەخێن د پەیڤێ دا سەرهەڤ بووین، خویا دکەت و واتەیێ رۆهن دکەت.
ب ئەنجام گۆتارا رەوشەنبیریێ ب ئەستاتیکا زمان و واتەیان بوونا خوە نابینیت، بەلکو رەوشەنبیریێ ساخلەتێن خوە ب کۆنتێکستێن ئەستاتیکا و بوهایێ جڤاکیێ د تێکستان دا هاتیە بوهژین، دبینیت. مە رێکا دەربازبوونا کۆدێن ئەستاتیکی بۆ یێن تێگەهداری خوەش نەکریە. ئەگەر جڤاک هێز و ژێدەرێن رەوشەنبیری بن، پا مرۆڤ چەوان هەڤکێشا “جڤاک، دانەر و تێکست”ی ل نک رەوشەنبیرێ کورد دبینیت. تاک د تێکستێن ئەدەبی دا ژێیاتیا کۆنتێکستا تەڤایی/ دەسەلاتا جڤاکی و جیهانا خوەیاتیا دانەری بەرهەم دئینیت. دانەری ژی دوورهێلی ب سایا مەرجێن زمانی دوبارە پێک دئینیت. ئەڤ راڤەکرنە دەنگێ مرۆڤی بلندی سەر ئاسۆیا خوەیاتیا هەمبەر جیهانا یێ دی دکەت. لەورا “دەما ئەز دپەیڤم، ئەز دگەل خوەیاتی و رەوشەنبیریا خوە دئاخڤم”(2).
ژێدەر
[1]) حسین ناظم ـــ النص و الحیاة ـــ منشورات دار المدی للثقافة و النشر، ط1، بغداد 2008، ص13.
2) د. یوسف علیمات ـــ جمالیات التحلیل الثقافي/ الشعر الجاهلي نموذا ـــ المۆسسة العربیة للدراسات والنشر، ط1، بیروت ــ لبنان 2004 ص42
