محسن ئۆسمان
ره‌وشه‌نبیر و جڤاک/ بەرسڤەکا ئەرێنی بۆ سەبری سلێڤانەیی
بەشێ چوارێ
فەلسەفە و ژیان
پەیڤەک
ل دەمێن کەڤنار فەلسەفە و هزر مینا نۆژداری دهاتە بکارئینان، ژ بەر هندێ هایدیگەر دگۆت: “فیلۆسۆف نۆژدارێ شارستانیانە”(1). ئیرۆ ژی ئەگەر ب راست و درستی فەلسەفە و هزر بهێنە بکارئینان، دیسان دێ وەک جورەکێ نۆژداریێ بیتە دەرمانێ ئەقلی. لەورا ئەرکێ فیلۆسۆفان ئەوە مە فێر بکەن، چەوان ئەم هەست ب ژیانێ وەک یاریا ب “ئەستاتیکا بوونێ/ فۆکو” بکەین. ل ڤی دەمی راڤەکرنا جورێن هەلبژارتنا “بوونێ یان بوونا هزرێ” دیار دبن، ئەڤە ب خوە ژی پرسگرێکێن هزرمەندیێ نە، کو مرۆڤی راستی ڤێ دوریانێ دکەن. لەورا بریار یا گرینگە، چونکو مرۆڤ ئانکو بریار! ئەڤ یەکە بوهایێ تێهزرکرنا بوونێ وەک ئارێشا سیاسی و مۆرالی بەرچاڤ دکەت. ب تایبەتی ژی پشتی کۆمارا پلاتۆنی و پەرتووکا سیاسەت یا ئەرستۆی، فەلسەفە بەر ب چارەسەریا پرسیارا “سیاسەت د چوارچووڤێن مۆرالی دا” گەریا.
I
ژ کەڤناریا هزرا مرۆڤاتیێ دیار دبیت، لۆژیک وەکو “رێک و ناڤەرۆک” دەرازینکا بەر ب فەلسەفێ بوویە. فەلسەفە ب خوە ژی هەلگرێ ساخلەتێن ڤەژین و دیالۆگێ‌یە، ئەڤ تێکهەلیا د ناڤبەرا “فەلسەفێ و لۆژیکێ” دا، هەڤکۆکیا د ناڤبەرا فەلسەفێ و دیرۆکێ دا دادرێژیت. فەلسەفە ب خوە ژی “دیرۆکا وەرارا هزرێ‌یە”، د ئەنجام دا دیرۆکا فەلسەفێ دبیتە فەلسەفا دیرۆکێ. راستە چەند فەلسەفە ئێپیستیمۆلۆژیا بیت، هند ژی گەریان ل راستیێ‌یە و “ئەگەر راڤەکرنا سایکۆلۆژی نە پاناڤا فەلسەفێ بیت، پا ئەو د خزمەتا فەلسەفێ دایە”(2). ئەگەر فەلسەفە ل گۆر ئەرستۆی هونەرێ ئاشکراکرنا راستیان بیت، پا ل گۆر ئەپیکورس “هونەرێ ژیانێ‌یە”. دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن ئەگەر فەلسەفە و هزر د دەم و جهێن خوە دا کار نەکەن، چ مفا هەیە! ئەڤە ب هێخوازیێن مرۆڤی وەک دامەزراندنا سیستەمەکێ چەڤەنگیێ تێکهەلیا دگەل یێ هەمبەر دبیت. ئەڤ یەکە ژی ب ئەنجام و سەرهەڤیا ئەقلێ “ئارمانجبەر، بهادار، ئیستیراتیژی و گەهێنەر” دهێتەکرن. هەر وەک چەوان پرۆژێ تێکهەلیێ/ گەهاندن/ هابرماس، گرێدایی ئەتیکا دیالۆگێ‌یە، کو ئەقلی ژ کۆنجێن تاری رزگار بکەت، لێ ئەڤە ژی دخوازیتە کەشەکێ تێکگەهشتنا کەسێن شیانێن دیالۆگێ هەبن. هەر وەکو کانت دبێژیت: “مرۆڤەکێ وێرەک بە د کارئینانا ئەقلێ خوە دا”(3). ئێدی دڤێت راستی ریفۆرما “وژدانی و گیانی” بهێین، داکو بکارین خوە دوبارە راڤە بکەین!
ب ڤی ئاوایی فیلۆسۆف ب ئاست و رێکا زمانی ئافراندنێ دکەت، لەورا زمان ئەلەمێنتەکێ گرنگێ نرخاندنا ئافراندنێ‌یە. ئافراندن ب خوە ژی بەشداربوونا ئاڤاکرنا جڤاکی‌یە، کو ل چارەیا خەمێن ملەتی بگەریێن، چونکو هەرتم ئارمانجا هشمەندان جهەکی ب خوە د چوارچووڤێن دیرۆکێ دا بگرن. ب ڤێ تێگەهشتنێ مرۆڤ ب رێکا بیرمەندان و دیرۆکێ هزر دکەت. ئێدی مرۆڤ نکاریت وێنەکێ رۆهن ل سەر رەوشێ بدەت، ئەگەر نەڤەگەریتە شرۆڤێن فەلسەفی و سیاسی، چونکو ئەڤ کۆنتێکستە سیاسەت و رەوشەنبیریا هەی بەرچاڤ دکەت. دڤێت رەوشەنبیر پێکۆلێ بکەت، فەلسەفە و هزران بگوهەریتە پرۆسێسا رەوشەنبیریێ، داکو ببیتە بەشەکێ ژیانا خەلکی و وەک ئەنجام ببیتە ئۆلەکێ گەلێری. ئەڤە ب سایا گەنگەشێن د ناڤبەرا گروپ و کەسان دا دهێتەکرن. ئەڤە ژی ئەرکێ رەوشەنبیرێن ئۆرگانێن خوەیی پرۆژە و خەمێن گوهەرینێ نە، کو ب “ئەقلێ تەندرست/ گرامشی” دهێتە بناڤکرن.
ئەڤ بیردۆز و تێهزرکرنە پرسێن سیاسی ب هشمەندی دیار دکەن. لەورا هشمەندی ب نوکەیا گرانبارا پرسێن دژوار و ئالۆزێن ل بەرسڤێن هزری و مێتۆدی دگەریێن، ئەڤە ب رەهندێن خوەیێن دیرۆکی و ئێپیستیمۆلۆژی‌ڤە، بارێن گرانێن گرێدایی پرسێن “رەوشەنگەری، ریفۆرمی و رینیسانسێ”نە. شۆرشێن هزری و رینیسانسێن رەوشەنبیری راستیا گوهەرین و دەربازبوون ژ کەڤنەشووپیێ دەستەک دکەن. ئها ئەڤ رەوش و سەرپێهاتی مە راستی پرسێن گران و سەنترالی دکەن، ئەڤاهە خوە د “پاشڤەروویا هزری، سەرکوتکرنا سیاسی، زۆرداریا جڤاکی و بەرخوەریا رەوشەنبیری” دا دبینیت!
II
ئەقل خوەزایی وەک رەوشا ئازادی و وەکهەڤیێ رێک دئێخیت، لەورا سیستەمێ سروشتی رەوشێن شەر و دژمنداریێ درست ناکەن/ لۆک، چونکو رەوشێن رێکخستینە ئەقل سەرداریێ دکەت، کۆمبوونا مرۆڤان ئەقل برێڤە دبەت، بەلێ یا گیانەوەران خرۆسک.
هشمەندێ کورد نکاریە تێهزرکرنێن ئەقلانی ل سەر دوورهێلێ سیاسی و هزری بدەتە مە، ئەڤێ هشمەندیی هێشتا پێکۆل نەکریە مافێ هزرکرنا پرسگرێکێن “ئابۆری، سیاسی و جڤاکی” گەلێ مە بدەنە ئەقلی. ب درێژیا دیرۆکێ تێهزرکرنێن سیاسی د چاخێن جودا دا مژوولی پرسگرێکا دەسەلاتێ بووینە، کو دیارە خەباتا مرۆڤاهیێ مافێ ژیانێ و رزگاربوونا ژ هەموو دەسەلاتانە. ئەڤ خەباتە ل فۆرمەکێ بکێرهاتی ترێ رێکخستنێن دووری تۆندوتیژی و ستەمکاریێ بیت. ئەڤ پرسگرێکا دەسەلات و ئازادی ب دووری و درێژی تەڤلی دیرۆکا مرۆڤاتیێ بوویە. ئەڤە ژی ب بەرەڤانیا گیانێ قانوونێ دهێتەکرن، کو خوە د “کەش، ئۆل، جڤاک و دیرۆکێ” دا دبینیت، چونکو “هەر جهێ قانوون لێ نەبیت، ئازادی لێ نابیت/ لۆک ــ Locke”. ب ئەنجام دڤێت مرۆڤ ژ ئاستێ پێداویستیێ بچیتە ئاستێ ئازادیێ، چونکو حەزا هێزا ل نک نیتشەی، بوویە حەزا ئێپیستیمۆلۆژی ل نک فوکۆی. ل ڤێرێ پرسیارەک بەرچاڤ دبیت، گەلۆ د جڤاکەکا ئەقلێ بەندکری دا، مرۆڤ چەوا دکاریت مرۆڤەکێ خوەیی “ئەقلێ ئازاد” بئافرینیت؟
راستە ئەقلێ مرۆڤێ کورد نکاریە تا نوکە ئێپیستیمۆلۆژیا بەرهەمبینیت، بەلێ خواستەکا ئیرۆ هزرێن مە بکارن رێکێ بدەنە ئەقلی “دوورهێل، سیستەم، پەیوەندی و پرۆسێسا کارێن رەوا” قەبوول بکەت. کارێن جڤاکێن نوو “سیستەم، پەیوەندی و پرۆسێس” ب خوە رێکا مە یا زانینا هزرکرنا ئەقلێ مرۆڤێ هەڤچەرخە. ئەرکێ ئەقلی هەمبەر دوورهێلی ب خوە دەسپێشخەریا راڤەکرن و ئاشکراکرنا ئەلەمێنتێن رێگریا جڤاکی دکەن و دیارکرنا ئاسۆیێن بەر ب وەرارا دوورهێلی ڤە دچنە. بنێرە پرانیا پەرتووکێن ئەرد و ئەسمانی ل سەر پرۆسێسا “پەروەردە، رەخنە و ئاراستەکرنێ” راوستیاینە، کو گرینگترین ئەلەمێنتێن تێهزرکرنێ ل سەر هەلوەست و نرخێن ل بەر رۆناهیا ئەقلی ئاڤا دبنە. ئەڤ تێگەهشتن و رەفتارە مرۆڤی ژ گەنگەشێن بازنی رزگار دکەت، چونکو ئیرۆ گەنگەشە ل سەر ئۆنتۆلۆژیا هشمەندیا مرۆڤێ کورد، گەلەکا گرینگە، چونکو ئەم ل هەمبەر بوویەران راستی هەلبژارتن یان تێهزرکرنێ دهێین؟ رەوشا ئیرۆ یا رۆژهلانا ناڤین تێرا دەرباز دبیت، هەڤدژیا ئەقلێ مە بەرچاڤ دکەت، ئەڤ ئەقلە نە بەس نکاریت رەوشێ بگوهەریت، بەلکو بەردەوامیێ ب دوورهێلێ پاشڤەروو ژی ددەت. لەورا پاشڤەروویی یا بوویە پێدڤیا ڤێ دەڤەرێ، چونکو د جڤاکێن پاشڤەروو دا هێشتا جوداهیێ د ناڤبەرا ئەقلێ هێزێ درست دکەت و ئەقلێ بەرهەمێ هێزێ دا ناکەن!
ل رۆژهلاتا ناڤین دیمەنێن “پاشڤەروویا سیاسی، دەمارگیریا ئۆلی، لاوازیا ئابۆری، هەژاریا وەرارێ و بەلاڤبوونا ئەفسانان” ل سەر ئەقلێ پرانیا خەلکی زالبوویە. ئەڤێ یەکێ ترسا ژ گوهەرینا ریشالی، کو دابرین و ڤەبرینەکێ ژ کەلەپوورێ پیرۆز بکەت، چونکو ئەو تشتێن مە باوری پێ هەین و هەست پێ دکەین، بوونەوەرەکێ دوو روویە، وەک ئەنجام بوونەوەرەکێ تەندرست بەرهەم ناهێت. هەرچەندە ئیرۆ پرۆسێسا ئەفسانێ نەمایە، لێ باوری و فۆتۆگرافێن ئەفسانێ هێشتا د ئەقلێ مە یێ نەهش دا دەسەلاتێ دکەن. ئەڤ یەکە ژی رەڤینەکە ژ هێرشێن وێنەی، کو زالی سەر هەستێن مە دبیت. راستە وێنێن د ناڤ خوەدیکان دا بۆ دەمەکینە، لێ یا گرینگ وێنە د مەژی دا بهێنە دەبۆکرن. مە چ وێنێن بهێز هەنە، بکارن ب کووری بکەڤنە هشیاریا تایبەتمەندیا مە یا دیرۆکی، ما گەلۆ ئەڤ یەکە بێی تیهزرکرنێن دیرۆکی دهێتەکرن؟ هەمبەر ڤێ پێشکەتنا مەزنا زالی سەر هەموو دەمارێن مە دبیت، ئەم وەک رەڤین و بەرەڤانی ڤەدگەرینە بیردانکێن خوە و دکەینە چەکێ بەرخوەدانێ!
ب راستی تشتێ هەڤپارێن گیانی د ناڤبەرا مە دا هەنە، لێ دیسان بێدەنگیا هەڤبەش ژی ئەم دورپێچ کرینە! ل شوونا ئەم تێکهەلی زانستی بین، مە تێکهەلیێن وەهمی درستکرینە! لەورا مە نکاریە واتەیێ بدەینە ژیان و دیرۆکێ، تا مرۆڤ د وژدانا خوە دا یێ پاک و راستگۆ نەبیت، نکاریت د چ هێلان دا گاڤێن تەندرست پاڤێت. گەلۆ د ناڤ خەلکێ مە دا حەزا “زانین، هێز، راستی و دیرۆک” یان “تەرلانی و بەرخوەری” هەیە؟ گەلۆ ما مرۆڤێ کورد حەز/ گێولێ هزرکرنێ هەیە، چونکو هێزا گێول و هەستێن مرۆڤی دکارن واتەیێن جودا بدەنە تشتان؟ ب ڤی ئاوایی ترسا هزرێ ل نک مە گەهشتیە “ئیدیۆفۆبیا ــ Ideophobia”، چونکو ب راستی ئیرۆ دۆگما ــ Dogma سولتانەکێ سەردەستێ خەلکێ ڤێ دەڤەرێ یە! مخابن ئەڤ رەوشا ئەم تێرا دەرباز دبین، “جڤاکەکا بینەر” پەیداکریە! تەنێ گەلێن پاشڤەروو دکارن چاڤلێکەر و بەرخوەر بن، تەنێ دەمکوژتن و چاڤەرێ بن!
داوی
ئەڤ دوئالیزما رەوشەنبیریا “هەڤچەرخ و کەلەپووری” وەکریە، ئەم راستیێ ب هزرێن نە زانستی شرۆڤە بکەین. ژ بەر هندێ خەلکێ هشمەندێ دەڤەرێ دەسکەتێن مۆدێرنیزمێ قەبوول دکەن، لێ پرنسیپێن مۆدێرنیزم رەت دکەن. ئەڤە هەموو د رێکا رەوشەنگەری و مۆدێرنیزمێ دا ئاستەنگن. مۆدێرنیزم تێگەهەکێ فرەوێنە و واتەیە، گرێدایی مێتۆدەکێ ئەقلیێ ڤەکریە، بەر ب رەوشەنبیریا مرۆڤاتیێ‌ڤە دچیت. لەورا نوونەراتیا نێرینا نوویا جیهانێ دکەت، چونکو شۆرشەکا دژی هزرا کلاسیکە.
ژێدەر
[1]) د. إسماعیل مهنانة ـــ نحو لاهوت بلا إلە: المقدس و الدین في فکر هیدغر ـــ منشورات الاختلاف، ط1، الجزائر، 2012 ص217.
2) إسماعیل مهنانة. ژێدەرێ بەرێ، بپ 165.
3) أمین حافظ السعدني ـــ أزمة الایدیولوجیات السیاسیة ـــ الهیئة العامة لقصور الثقافة، ط1، مصر ــ القاهرة، 2014 ص27.
