سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ

محسن ئۆسمان

ره‌وشه‌نبیر و جڤاک/ بەرسڤەکا ئەرێنی بۆ سەبری سلێڤانەیی

بەشێ پێنجێ/ داویێ

تەکنۆلۆژیا و ژیان

پەیڤەک

راستە جیهان بچووکبوویە/ بوویە گوندەک/ ماکلۆهان، لێ پرس مەزن و تێکهەلکێش بووینە، چونکو ئالۆزیا زانستان پرسێن گران دەرێژکرینە. ژێدەرێن ڤان پرسان ژ وان جهان دهێن یێن ئەم هزر تێدا نەکەین/ ئەو رەهندێن “ژ بیرکری/ هزر تێنەکری/ فۆکو”، کو ژ تێهزرکرنا زانایان ژی گرانترن. پاناڤا پرسان بەرین بوویە و ئەقلێ تەڤایی کەتیە بەر هێرشێن گران، لەورا ئەڤ رەوشە ب پرسێن سادە تێر نابیت. ب سەرهەڤ ل نک مە “وەرگرتنا هزران” وەک “وەرگرتنا ئابۆری/ ئاموورانە”! ژ بەر هندێ هەردەم ئەڤ تێگەهـ، پرۆسێسا نەتەوەبوون و رەوشەنبیری ل نک مە هاڤینە، مە نکاریە وەک بابکالێن خوە هەموو دیاردە، بوویەر و تێگەهان “ئەفسانە، چیڤانۆک، چیرۆک، ستران، داستان، سەرپێهاتی و…” ب سەردا بۆرین، ب ئاوایەکێ خوەمالی کراس بکەین. ئها ڤێ شەپرزەبوونێ سۆسیۆلۆژیا رەوشەنبیریێ پەیداکر. ئیرۆ پرسگرێکا مە ژی ب رێکا سۆسیۆــ رەوشەنبیری چارەسەر دبیت، چونکو ئالۆزیا رەوشەنبیریێ تێکهەلی جڤاک، فۆرم و شێوازێن مە یێن ژیانێ بوویە.

I

دبیت مە هندەک رەوشەنبیریا شڤانەتی و جوتیاری/ گوندی پەیداکر بیت، لێ مە نکاریە رەوشەنبیریا باژێر/ پیشەسازیێ پەیدا بکەین، ئەڤاهە گرێدایی هندێ‌یە کانێ چ هزر خوە ل سەر دیمەنێن گشتیێن ئەقلێن مە دسەپینن! وەک ئەنجام پرۆسێسا ژیانا گوندان “جوتیار و شڤانەتی” زالی سەر یا باژێران “کارکەر و کارگەهـ” بوویە! رەوشا رۆژهلاتا ناڤین و ب تایبەتی یا کوردان گەلەکا ئالۆز و لاوازە، ئەڤجا ژ نوو ئەم ب هەموو پرسگرێکێن خوەڤە کەتینە بەر هێرشێن گلۆبالێ. ڤێ یەکێ تەڤ تێکهەلیێن مە دگەل پێکهات و کەرستێن دەردۆران گوهەرین، کو ب “دوورهێلێ سەپاندی” دهێتە بناڤکرن، چونکو بێی ئەم ئامادە بین، ئەڤ هەوە ل سەر مە هاتە سەپاندن.

کارێ هشمەند و هزرمەندان دوبارە خواندنا تێگەهـ و دیاردانە، چونکو ئەڤ سەردەمە ب رێکا گلۆبالێ پرس و تێگەهێن نوو دەرێژ دکەت، ئەڤە هەموو سەربارن ل سەر نەخواندن و نە بەرهەڤبوونا پرسێن دوهی و ئیرۆیە! سەرهەڤیا دیرۆکێ وەک ئالاڤێ هزری، هاریکاریا هەلوەشاندنا سیستەمێ ئیدیۆلۆژیا هەیی د کولتورێ کوردی دا دکەت، چونکو ئەڤ سیستەمە هاڤیێ جهـ و دەمێ خوەیە و چ گرێدان ب دوورهێلی‌ڤە نینە، لەورا تەڤ ب هەمان ئالاڤێن تێهزرکرنێ هەڤبەشن. ئەڤە پرسێن تایبەتێن گرێدایی کۆنتێکستا رەوشەنبیریا کوردی‌نە. راستە هزرا کوردی نەگەهشتیە ئاستێ سیستەمێ ئیدیۆلۆژیا خویایا بکاریت دەربازی وارێ دوورهێلی ببیت. ئەڤ هەڤرکیێن درست بووین ژی، ژ حەز و خواستەکێن گەلێ رۆژهلات دوورن. گەلێن پاشڤەروو نکارن “تەڤگەر، پرۆژە و…” ل دەمێ خوە پێشکێش و کار ل سەر بکەن، بەلکو بەرا/ پشتی هنگی کار ل سەر دهێتەکرن. لەورا دەرئەنجامێ تەڤگەرێن مە تەنێ تراژیدیا ل پشت خوە هێلاینە! گەلەک جاران گەنگەشە و شرۆڤەکرنێن ڤان جڤاکان قووناغەکێ بەری/ پشتی پێشکەتنا ملەتی دهێنەکرن! ئەڤ جورە شرۆڤەکرن و تێگەهشتنە یێن سەردەمێن کەڤنارن، لەورا سەنتێن هاڤیێن گۆتارا رەوشەنبیریا کوردی سەردەست دبن.

II

ئەڤ گلۆبالا جیهان بەر ب گوندەکێ گەردوونی‌ڤە بری، گوندەکێ هەڤرکی ل سەر ریتما دەمی دهێتەکرن و سەنترالبوون هەلوەشاندی! کو مرۆڤی راستی گڤاشتنێن ریتما دەمی دکەت، لێ پرس ئەوە هشمەندیا مە دگەل ڤێ سرتا دەمی چەندە، سەرباری د ڤی کاودانی دا کەساتیا مە د ناڤبەرا “ئەم چ وەردگرین، چ ددەین و مە باوری ب چ هەیە؟” دا پارڤەبوویە!

گلۆبال ژ هێلا دیرۆکێ‌ڤە ئەنجامێ سەرهەڤیا ئەزموون و ئارمانجێن سەرماداریێ‌یە، ئەڤێ ژی جورەکێ دی یێ داگیرکرنا ئابۆری و هزری پەیداکریە. ئەڤ سیستەمە بوهایێ سەرماداریێ نوویا ل سەر بنگەهێ “مفا، هێز و دەسەلاتێ” ئاڤاکریە، کو ب “بلندبوونا بێواتەبوونێ” دهێتە بناڤکرن. بوونەوەرەکێ هەڤیڤەندی درستکریە، ب چ ئاوایان بەرسینگێن وی ناهێتەگرتن، چونکو جورەکێ دی یێ ئەجنانە، بێی حەزا مرۆڤی تەڤلی مال و مەژی دبیت، ژیانا گشتی ب رێکا تەکنۆلۆژیایێ دەربازی ژیانا مرۆڤی یا تایبەت/ مالباتێ دبیت! ئانکو تەکنۆلۆژیا تەڤلی هەموو کەنالێن ژیانا مە بوویە، تاکو تەڤلی دەسنیشانا جیناتێن مرۆڤی ژی بوویە! ب ئەنجام ئەڤێ یەکێ مرۆڤەکێ “بیۆتەکنیکی” بەرهەمئینا! ب کورتی ڤێ دیاردێ، جیهانەکا بێ “سینۆر و ناسنامە” ئافراند. ئێدی دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، جڤاکێن سەرمادار ل سەر پرنسیپێن ئازادیا سیاسی و بازارێ وەک رێکخەرا تێکهەلیێن ئابۆری و جڤاکی هاتینە دامەزراندن.

ب کورتی لاوازیا ئازادیا ئیرۆ ناڤەگەریتە دوورهێلەکێ نە ئەقلانی/ دوورهێلەکێ سیاسی رەنگدای، بەلکو وسا ڤێ یەکێ پێشانددەن، کو مرۆڤ دبیتە بەندێ ئامووری، چونکو هێشتا مرۆڤ ئامووران درست دکەت و ئالاڤان پێشدا دبەت، تا کو مرۆڤ ب خوە بوویە ئاموور، لەورا ئەقلێ ئامووری زالی سەر تەڤ رەفتارێن دی بوویە! ب ڤێ تێگەهشتنێ د جڤاکێن سەرمادار دا مرۆڤ وەک متا دهێتە بکارئانین و پەیوەندیێن ئامووری مرۆڤی راستی هاڤیێ دکەن. ئێدی شەرێ ئیدیۆلۆژیا هزری دەربازی شەرێ ئیدیۆلۆژیا تەکنیکی بوو! ئەڤێ پرۆسێسێ مارکس ب تشتبوونێ ب ناڤ دکەت. وەک ئەنجام ئەم ژی راستی ڤێ تشتبوونێ هاتین. بنێرە خەلکێ مە خوە ب مالێ خوە “مال، ترۆمبێل، پلە و داهات” ددەتە ناسکرن. ل ڤی دەمی مرۆڤ ژ مرۆڤبوونا خوە دکەڤیت و دبیتە بوونەوەرەکێ رۆبۆتی! ئها ل ڤی چاخی مرۆڤ هاڤی دبیت و راستی دودلیێ دهێت! ل ڤی دەمی گەردوون ژ دەرڤەی تێرکرنا زکێ مە، چ واتەیێن دی بۆ مە ناگەهینیت. چەند جیهان/ تەکنۆلۆژیا وەرارێ دکەت، هند ژی گەلێن پاشڤەروو بەر ب دوهی‌ڤە دچن، چونکو بنواشێ ئەقلێ مە هەر کەڤنارێ جارانە و مە هەموو تشتێن کەڤنار ب کراسێن نوو ل خوە کرینە.

ب سەرهەڤ خورتبوونا تەڤگەرێن ئۆلی و هزرێن پاشڤەروو ئەنجامێ پاشکەتنا ناسناما نەتەوەیی و چیناتیە، کو رەڤینا بەر ب ئۆلی‌ڤە، نەبوونا دەسەلاتا سازیان، ئیستراتیژیەت و پلانێن دوردەمن، ژ بەر هندێ مرۆڤێ رۆژهلات ب هزرێن ئۆلی هاتیە پێچان. ب ڤی ئەقلی ئەم دخوازین سەرەدەریێ دگەل کاروانێ پێشداچوونا ژیانێ/ گلۆبالێ بکەین. لەورا د کەشێن میتۆلۆژی دا ئەقل ژ کار دکەڤیت، هەرچەندە تەڤ “هزر، ئیدیۆلۆژی و باوری” پێکۆلێ دکەن، دادپەروەریێ بجهبینن، لێ رێکێن بکارئینان و هەڤکێشا “تێۆری و پراکتیکی” تەڤ مەبەستان بەرحەتاڤ دکەن.

داوی

ژیانا جڤاکێن پاشڤەروو ب قەیرانێن بازنی دەرباز دبیت، کو ب “قەیرانێن نژیارگەریا دەسەلاتێ” دهێتە بناڤکرن. ل ڤێ دەڤەرێ پرسگرێکێن جڤاک و ژنێ ماکا تەڤ ئارێشێن بەرچاڤن، ئەڤ هەردووکە ب باشی و بابەتی نەهاتینە راڤەکرن! ئێدی تاکو هشمەندێ کورد ل سەر ڤێ پرسگرێکێ نە راوستیت، دێ هەر د فەلەکا دوبارەبوونێ دا زڤریت. د ڤان جڤاکێن کەڤنەشووپ دا ژن پتر دهێنە مێکرن و مێر پتر دهێنە نێرکرن! ئەڤ تێگەهشتنە ل دوبەرەکیا مالبات/ جڤاکێ بەرچاڤ دبیت، کو مالباتەکا/ جڤاکەکا نە تەندرست بەرهەم دئینیت. ئێدی دڤێت بهێتە زانین ژیانەکا بەختەوەر بێی ئازادیا ژنێ ناهێتەکرن، لەورا دڤێت دوبارە دارێتنا گۆتار و پێشداچوونا پێرابوونێن خوە بکەین، کو ژیانا  سەربەست و ب روومەت ب ژن/ جڤاکەکا ئازاد و هشمەند درست دبیت.