محسن ئۆسمان
گۆتارا دیرۆک، نەوەیی و خاپاندنێ
بەشێ یەکێ
پەیڤەکا پرسدار
گەلۆ ئەم دکارین ژ دیرۆکا خوە برەڤین/ دەرکەڤین؟ ئەرێ مرۆڤ دکاریت د پێڤاژۆیا مرۆڤاتیێ دا جهی بێی دیرۆک بگریت؟ گەلۆ ما دیرۆک دکاریت بێی فەلسەفە ژ گەمارا خەوێ هشیار بیت؟ ئەرێ ئەم سەرەدەریێ دگەل دیرۆکێ وەک ڤەگێرانەکا ئەدەبی یان وەک زانستەک تەڤلی پرۆسێسا هزرێ دبیت، دکەین؟ گەلۆ ما مفایێ دیرۆکێ بۆ چیە، ئەگەر بهێتە ژبیرکرن؟ ئەرێ ژبیرکرنا دیرۆکێ، ژ حەزێ یان ژ نەفرەتێ‌یە؟! گەلۆ ئەڤ ژیانا ئەم تێدا دژین، هەژی ژیانێ‌یە؟ ئەرێ دیرۆک کۆمەکا بوویەرێن بێواتە و مەبەستن؟
* * *
ب راستی ژیان پێدڤی ب خزمەتا دیرۆکێ‌یە، لێ هەرچەوان دیرۆکێ پێدڤی ب چاڤدێری و خواندنێ‌یە، وسا ژی پێدڤی ب پاککرن و رەخنێ‌یە، چونکو فامکرنا دیرۆکێ دخوازیتە ئەقلێن رەوشەنگەر، ئازاد و خوەیی بریار. تاکو تەڤگەرەکا رەوشەنگەری ل سەر ئەقلی نەهێتەکرن، دەردێ مە د چ واران دا دەرمان نابیت! ئەگەر گەلەک هەست ب ریتما دیرۆکێ نەکەت و خوەیێ دیرۆکەکا بێ هەست بیت، دێ چارەنڤیس، هژمارتنا بوویەرێن تراژیدی بیت! مخابن رەوشا مە هندا تراژیدیە، تاکو پرۆسێسا مە یا رەخنێ ژی یا تراژیدی بوو‌ی! ب ئەنجام وەک کورد دبێژن: “چ دچینی، دێ وی هەلینی!”.
ئەگەر ب هزر و هشمەندی نەبیت، ئەم نکارین وێنەکێ دوورهێلی بدەینە واتەیا دیرۆکێ، چونکو دیرۆک تەڤلی گەلەک تێگەهان “گیانێ دیرۆکێ، هشمەندیا دیرۆکێ، هەستێن دیرۆکێ، نەخوەشیێن دیرۆکێ و…” دبیت. ب ڤی ئاوایی د ناڤبەرا هزر، فەلسەفە و دیرۆکێ دا هێرمنیۆتیک رێکا فامکرنێ خوەش دکەت، چونکو “تەنێ دیرۆکڤان دکاریت ل سەر کاغەزێ بنڤیسیت، وەک چەوان دیرۆک ل سەر لەشان دهێتە نڤیسین”([1]). ب ڤێ یەکێ هەرتم فەلسەفە ب زانەبوون بەر ب داهاتی‌ڤە ڤەدبیت، چونکو هزرە، بەلێ دیرۆک بوویەرا هزرێ‌یە. ئەگەر “فەیلەسۆف نۆژدارێ باژێرڤانیێ” بیت، پا “هەستێن دیرۆکێ پتر نێزیکی نۆژداریێ ژ فەلسەفێ‌نە/ فۆکو”([2]).
ب سەرهەڤیا تراژیدیێن مە خویا دبیت، مە نکاریە بوون و هەبوونێ گرێدایی تەڤگەرا دیرۆکێ بکەین، چونکو هەبوونا بوونەوەری ب سایا هشمەندی ب خوەیاتی خوە درست دبیت. ئێدی ئەقلانیەت و رەخنە، کو ب تێگەهێ ئەقلانیەتا رەخنەگر دهێتە بناڤکرن، رێبازەکا گرنگا پارزنین و وەرارا جڤاکانە، کو دەرگەهی ل بەر جڤاکێن دائێخستی ڤەدکەت. ئەڤ رێبازە رێکێ ل زیندانکرنا ئەقلێن زیز و ڤەگوهاستی دگریت، چونکو د ئەنجام دا رێکا ئەقلێن هشیار خوەش دکەت. ب ڤی ئاوایی مرۆڤ دکاریت ئەلەمێنت و پێکهاتێن جڤاکی ل بەر رۆناهیا دیرۆکێ راڤە بکەت، چونکو دیرۆک شووپەکا فەلسەفیە واتە و بوهایان ب کۆنتێکستێن جڤاکی ڤە گرێددەت. بنێرە ئەو دیرۆکا ب نەزانەبوون هاتیە خواندن و رەخنەکرن، ئەنجامێن نێگاتیف بەرهەمئانینە، لەورا دڤێت مرۆڤ ب چاڤێ گومانێ ل پیرۆزی و پەیکەربوونا ئەقلێ جڤاکێ بنێریت. ب درێژیا دیرۆکێ ئەقلێ مە ل سەر خەیال و پیرۆزیا ئاڤابوویە، ژ بەر هندێ پرانیا بەرهەمێ ڤی ئەقلی خرشبوویە. ئەڤ پاشخانە بووینە هێڤنێ رستنا تەڤنێ ئەقلێ ڤێ دەڤەرێ، کو هزرەک بەرهەمئانیە ژ هەستێن هشمەندیا دیرۆکی ڤەدەرە. ئێدی ئەڤ تێکهەلیا دگەل لەشێ جڤاکی دبیتە مژارا دیرۆکێ، چونکو “ئەو دیرۆکا ئەم پرۆسێسە دکەین یان ئەوا دنڤیسین، ئەو ب خوە نە ئارێشەکا زانستیە، بەلکو کێشە ئەقلکرنە/ پاول فاین”([3]). ب ڤێ هشمەندیێ دڤێت سەرەدەری دگەل دیرۆکێ وەک دوورهێل و گۆتار بهێتەکرن. ئێدی دیرۆکا مە، دیرۆکا زیزبوونا هشمەندیا کەڤنەشووپیا دەڤەرێ‌یە، لەورا ئەم نکارین کلیل، فۆرم و واتەیێن دیرۆکێ ژی فام بکەین.
مخابن مە هند گرینگی نەدایە دیرۆکێ، بکاریت تەڤلی پرسێن رێنیسانس و ناسنامێ ببیت، کو ئەڤە دوو پرسێن گرینگن، دڤیا هشمەندێ کورد ل سەر راوستیابا. ب ئەنجام ئەڤە کاراکتەرێ دیرۆکێ ل نک مە لاواز دکەت. ئێدی تاکو فەلسەفا دیرۆکێ نەبیتە بنواشێ کاراکتەرێ ڤێ دەڤەرێ، مرۆڤەکێ خوەدان بریار و دەسپێشخەر پەیدا نابیت. لەورا ئەگەر دیرۆک ڤەکۆلینا وی تشتێ ئەم بەرهەم دئینیت، بکەت، پا ئەڤە هندێ دگەهینیت، کو کاراکتەرێ مرۆڤی ل سەر کەلەپوورێ دوهی و ئیرۆ ئاڤا دبیت. دڤێت ئەم دیرۆکێ وەک و سەرپێهاتی و بیردانک، ژ دیرۆکێ وەک زانست ژێکجودا بکەین، کو زانستێ ئاڤاکرن، دەرئەنجام و واتەیێ ددەتە دیرۆکێ. ب کورتی مرۆڤ دکاریت بێژیت: “مرۆڤ کاراکتەرەکێ دیرۆکی‌یە”، چونکو دیرۆک ب خوە تەڤگەرەکا دینامیکیا بەردەوامە، ژ پێڤاژوو و پرسگرێکا هابیل و قابیل دەست پێ دکەت/ شەریعەتی.
داوی
ب ئەنجامێن نهێلیزمیا نیتشەی گەهشتە وی ئاستی بێژیت: “بهێلە بلا مری زیندیان بگۆر بکەن”([4]).
گەلۆ ل سەر ڤێ پاشخانێ، مرۆڤ دکاریت چ رەواتیێ د ناڤبەرا تێکستی ئۆلی و دوورهێلێ دیرۆکیێ مە دا ببینیت؟ ب سەرهەڤیا سەربۆرێن مرۆڤاتیێ خویا دبیت، گوهدانا گۆتارا ئۆلی و دیرۆکی هەڤناگرن. ب ئەنجام نێریا مرۆڤی بۆ هەر تێکستەکی دخوازیتە بەرهەڤیا دیرۆکی و ئەرکێ جڤاکی، چونکو تێکستی بێی نێرینێن سۆسیۆلۆژیایێ، چ واتە نابن.
[1]) مجموعة/ المولدي عزدیني ـــ فلسفة التاریخ/ جدل البدایة والنهایة والعود الدائم/ فلسفة الحس التاریخي عند نیتشة ـــ دار الروافد الثقافیة/ ناشرون، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2012 ص219.
[2]) مجموعة/ المولدي عزدیني، ژێدەرێ بەرێ، بپ 242.
[3]) مجموعة/ د. محمد شوقي الزین ـــ فلسفة التاریخ/ جدل البدایة والنهایة والعود الدائم/ سٶال التاریخ عند میشال دو سارتو/ من الفکرة المجردة الی الممارسة الفعلیة ـــ دار الروافد الثقافیة/ ناشرون، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2012 ص435.
[4]) مجموعة/ المولدي عزدیني، ژێدەرێ بەرێ، بپ 249.
