گۆتارا نەوەیی و خاپاندنێ
محسن ئۆسمان
بەشێ دووێ
پەیڤەکا پرسدار2
ئەرێ رۆل و کەدا سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن کورد د هەڤکێش و دیمەنێن رەوشا مە یا سیاسی و جڤاکی دا چیە؟ گەلۆ بۆچی سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن کورد دانپێدانێ ب دۆراندنا خوە ناکەن؟ ئەرێ ما نەبوونا ڤان جورە سیاسەتمەدار و رەوشەنبیران، ژ هەبوونێ باشتر نینە؟!
I
ئەڤ دەردێ هزری، سیاسی و جڤاکیێ دوورهێلێ مە ژێ دنالیت، بووینە ژێدەرێن رەوشەنبیر و سیاسەتمەداران، ئیرۆ گەلێ مە راستی کۆمەکا ئارێشان “ئابۆری، سیاسی، جڤاکی و رەوشەنبیری” هاتیە. ئەڤ ئارێشە ژی نە بەرهەمێ ئیرۆ و دوهی‌نە، بەلکو ژ کووراتی و سەرهەڤیا دیرۆکا مە و دەڤەرێ دهێن.
ل دەسپێکێ دڤێت ئەم پاشخان و سروشتێ ڤان ئارێشان ناس بکەین، دێ هنگی بۆ مە پتر میکانیزمێن بەرسینگگرتن و رێکێن چارەسەریێ بەرچاڤ بن، کو ب “هشمەندیا دیرۆکێ/ العروي”([1]) دهێتە بناڤکرن. ئەگەرێن پرانیا ڤان ئارێشان ژ نەزانەبوونا کێشێن “دیرۆک، ئەقل و سیاسەتێ” دهێن، چونکو ئەم ژ سەرهەڤبوونا دیرۆک و ئەزموونێن خوە و دەردۆران فێر نەبووینە. دڤێت ب هشمەندیەکا دوورهێلی ژ “پاشڤەروویا دیرۆکێ” رزگار ببین، چونکو ئەم نکارین ژ پرسگرێک و ئاستەنگێن خوە ب “هشمەندیەکا سەختە” دەرباز ببین. دڤێت ئەم ئێدی ژانگرتنێن دەربازبوونێ فام بکەین، داکو ژ هزرێن ئاشۆپی و ئەفسانی بهێنە داقوتان و نووژەنکرن.
سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن د خەیالا خوە یا فۆبیا ــ Phobie دا دژین، نکارن/ ناخوازن بەرەڤانیێ ژ مافێن خەلکی بکەن، ئەڤێ تێگەهشتنێ جورەکێ “رەوشەنبیریا فۆبیا/ نێرگسیەتا رەوشەنبیریێ” درستکریە، کو رەتکرنا یێ دی کریە فەرهنگا گۆتارێن خوە. دڤێت بەرا هەر تشتی سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن مە خوە ژ هندەک ئارێشێن خوە یێن سایکۆلۆژی “نێرگسیەت، سادیەت، ماسۆشیەت و فۆبیا” رزگار بکەن، چونکو ب راستی ئەڤە د رێکا وەرار و گوهەرینێ دا، ئاستەنگێن دژارن.
ئەڤێ رەوشێ تێگەشتنەک درستکریە، هەموو ئارێشێن مە ل نک “یێ دی”نە، لێ “ئەز” ژ شاشیان پاکم. ڤی کولتورێ رەش و سپی “ئەوێ نە دگەل منە، پا دژی منە!”، کو رەنگێن دی یێن ژیانێ فام ناکەت. رەوشەک درستکریە مرۆڤ ب رێکا پارتاتیێ ژیانێ ناس بکەت، ژ دەڤەی ڤێ پەنجەرێ جورەکێ ڤارێبوونە! ئێدی هەر کەسێ دگەل “من/ ئەز” نەبیت، ئەو گاورە/ خائینە، ئەڤ تێگەهشتنە کولتورێ هێزا نەرێنی بەلاڤ دکەت و جڤاکی ژ هەڤوەلاتیبوونا تەندرست ڤالا دکەت.
ب سەرهەڤ گەلێن پاشڤەروو نکارن خوە ژ دیاردا “ئێگۆلۆژیا/ Egologie ــ زانستێ ئەز” رزگار بکەن، چونکو هەموو واتەیان ددەنە خوە، لەورا د ناڤ رووپەلێن دیرۆکێ دا دبنە بەنی. ئەڤ حەز “ئەز” گەهشتیە ئاستێ هندێ، “دیرۆک ئەزم!”. د ڤێ هزرکرنێ دا “ئەز ــ Ego” دبیتە بنگەهێ تەڤ کریاران. ئەڤ کۆجیتۆیا مە یا “ئەز هزر دکەم ــ Ego congito” ژ بنگەهێ خوە یێ ڤالایە، چونکو دڤێت “ئەز هزر دکەم” ل سەر “حەز، بریار، گومان و هەست”ێ ئاڤا ببیت. لەورا دیکارت بنگەهێ باوریێ ل سەر گومانێ دانا، بەلێ گەلێن پاشڤەروو نکارن خوە ژ خوەشباوریێ رزگار بکەن، چونکو گومان نەکریە بەشەکێ باوریا خوە!
II
ئەگەر مرۆڤ ب پرسەکێ دەست پی بکەت، گەلۆ حەز و زانین ب هەڤرا دهێنە شووپاندن؟ ب راستی هشمەند و رەوشەنبیر بێی سامانێن زانستی، سەرمایا هزری و هەستێن رەخنەیی، نکارن سەرەدەریێ دگەل دیمەن و پێشهاتێن بوویەران بکەن. ئەڤە ژی دخوازیتە هەڤکێشا د ناڤبەرا زانین و حەزێ دا، چونکو حەز تەڤنێ سەرەکیێ بوونێ‌یە. لەورا کانت و فیشتە ئەقل کرە بنگەهێ حەزێ، کو ناڤبری ئەقلێ پاک کرە شەنگستێ حەزێ و جیهان ب خوە ژی حەزە/ شۆپنهاوەر، ب ئەنجام هایدیگەری حەز ب هشمەندیەکا بلند داناسین. دەما نیتشەی بنگەهێ بوونا هەبوونێ گرێدایی حەزا هێزێ کری، وی چاخی حەز بوو بنواشێ گۆتارا فەلسەفا مۆدێرن. مۆدێرنیزم ب خوە ژی ل سەر بنگەهێ ئازادیا خوەیاتیا تاک ئاڤا دبیت، کو ل سەر “حەزا ئازاد/ حەزا ئەقلی/ دیکارت” بنگەهێ خوە دانایە. ئێدی مۆدێرنتی وەک فەلسەفە واتەیا ڤەبوون بەر ب پاشەرۆژا ژ رابردووی دەرباز دبیت. هێشتا ل نک مە کریارێن هشمەندێن “ئەزێ هزرکەر” پەیدا نەبووینە، لەورا ل ڤێرێ هەڤکێشا “هزر و کریار” یا گرینگە، کو ب “فەلسەفا حەزێ” هاتیە ناسین.
ئەڤە وەک ئەزموون و سەرپێهاتیێن دیرۆک و جیهانێ، بەلێ ل ڤێ دەڤەرێ، دڤێت پشتی ڤان هەموو گوهەرینێن جیهانێ، مرۆڤ دوبارە واتەیەکا دی بدەتە “رەوشەنبیرێ پێگیر/ ئۆرگان”، کو دگەل تایبەتمەندیێن ڤی سەردەمی بگونجیت، چونکو پێگیریا رەوشەنبیریا جاران، پتر گرێدایی “رزگاریا نیشتیمانی، نەتەوەی، سۆسیالیزم/ چینا کارکەران و…” بوو، لێ ئیرۆ پرسگرێکێن دی “رەوشەنگەری، ئۆتۆنۆمیا تاک، هزرێن مۆدێرن، تۆلەرانس و…” هاتنەسەر، کو ب گەرمی راستی مە دهێن.
ب ئەنجام و کورتی، ئەگەر تەنێ ئیرۆ بار کەتە سەر ملێن پێشمەرگەهی و سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن کورد ژی ژ دەرڤەی هندابوون و بینەریێ چ رۆلێن دی نەبن! ل ڤی دەمی ئەم دێ ڤەگەرینە سالێن بەرێ، کو تەڤگەر و شەرێن بێ هزر و رەوشەنبیری بوون، پا گەلۆ مە چ مفا ژ ڤان هەموو سال و ئەزموونان وەرگرت؟ ئها ڤێ یەکێ وەکریە، وێنێ سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن مە ب میکرۆسکۆپێ ژی د مەژیێ خەلکێ مە دا نەهێتە دیتن، چونکو ئەڤ سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن بێ سەرمایێن هزری و خەما جڤاکی‌نە.
داوی
بنێرە ڤێ دیالۆگا خرشا د ناڤبەرا ئالێن سیاسی دا هاتیەکرن و دهێتەکرن، ئەڤ جورێن خاپاندنا پارتێن باشوور دگەل گەلێ خوە دکەن. تەڤ ژ ڤالاتیا هشمەندیا سیاسی و نەبوونا پلان و ئەرکانە. ئەڤ چاڤەرێیا گۆدوی “حکوومەتا بنگەهفرەهـ، دەولەت، مووچە، یەکرێزیا ناڤمالا کوردی و…”، گەلەکێ ژڤاندار بەرهەمئانیە! ئیرۆ گۆتار و پرۆپاگەندا “پارت، حکوومەت و دەولەت”ێ ژ ناڤەرۆکا خوە ڤالابوو و ئالاڤێن خاپاندنێ ژی هەلوەشیان. بنێرە ل جهێ “پارت، حکوومەت و دەولەت” رەوشا خەلکی خوەش بکەن، ئەو ب خوە یێ گەندەلی و خازۆکیێ دکەن!
[1]) مجموعة/ محمد بوجنال ـــ فلسفة التاریخ/ جدل البدایة والنهایة والعود الدائم/ تاریخانیة عبداللە العروي بین المد الیساري المارکسي والمد العولمي المحافظ ـــ دار الروافد الثقافیة ــ ناشرون، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2012 ص546.
