محسن ئۆسمان
گۆتارا نەوەیی و خاپاندنێ
بەشێ سیێ/ داوی
پەیڤەکا پرسدار3
گەلۆ بۆچی خاپاندن و نەوەیێ بیاڤەکێ مەزن ژ گۆتارا سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن کورد ڤەگرتیە؟ ئەرێ تو بێژی گەلێ کورد خوە ل بەر ڤان هەموو نەوەیی و خاپاندنێن دۆست و دژمنان بگریت؟ گەلۆ نڤیسین ب خوە وێنەکێ بەروپشتێ کریارێ‌یە/ دو سارتۆ(1)؟
I
ئیرۆ تەکنۆلۆژیا گەهاندنێ یا بوویە دوورهێلەکێ دیرۆکیێ گوهەرینا جڤاکان، وەرارا ئالاڤ و کەنالێن گەهاندنێ گوهەرین ئێخستینە بیاڤێن سیاسی، جڤاکی و رەوشەنبیری. دیرۆکا باژێرڤانیان ب تەڤ قووناغێن خوە ڤە کەتیە ژێر باندۆرا کەنالێن گەهاندنێ، هەر ژ پەیدابوونا تیپێن میخی و هیرۆگلۆفی تا دگەهیتە تیپێن دەنگی، شۆرشا یەکێ یا گوهەرینی ئێخستە کەنالێن گەهاندنێ. ڤێ گوهەرینێ پرنسیپێن هێزێ دەربازی پرنسیپێن قانوونێ/ پەرلەمانی کرن. پرۆسێسا راگەهاندنێ د چوار سەردەمان را دەربازبوویە: (یەکەم سەردەمێ تێکهەلیا زاردەڤکی/ 1500ب.ز، دووهەم سەردەمێ تێکهەلیا نڤیسکی/ پەیدابوونا چاپخانێ/ “گوتنبێرگ/ 1453 ئەلمانیا” مرۆڤ تەڤلی چاخێ تێکهەلیا جەماوەری بوویە، سێهەم سەردەمێ کەهرەبێ/ پەیدابوونا تێلگرافێ/ 1830 سەردەمێ پەیوەندیا ئەلکترۆنی/ شۆرشا ئەلکترۆنی و چوارەهەم سەردەمێ شۆرشا دیگیتالێ ل دەسپێکا سەدێ بیست و یەکێ)(2).
خالەکا گرنگا گوهەرینا پەیوەندی، تێکهەلی و داویا تێکهەلیا زاردەڤکی بوو، کو بیار لیڤی ب “گەهاندنا راگەهاندنێ” بناڤکریە. تا ڤی دەمی ژێدەرێن نووچەیان گەلەک بوون، لێ پشتی چاپخانێ بوونە یەک ژێدەر، ئێدی تێکهەلیا وەرگری وەک تاک دگەل تێکستی نڤیسکی هاتەکرن. پشتی پێشکەتنا تەکنۆلۆژیایێ راگەهاندن ژ بیاڤێ تێکستێ زاردەڤکی بۆ یێ نڤیسکی پاش دەربازی تێکستێ نێرینێ بوو، کو ب “چاڤێ گەل/ تەلەفزیۆن” هاتە بناڤکرن. ئەڤ دێمەنێن راگەهاندنێ ب “ئیکۆلۆژیا رەوشەنبیریێ/ بیار لیڤی” هاتە بناڤکرن. ئێدی راگەهاندن کەتە د ناڤبەرا ژێدەرێ فرێکەر و وەرگری دا، ئەڤێ پێشداچوونێ داویا جەماوەری دانا، بەلکو وەرگر ل سەر ئاستێ تاک ئافراند، کو ب “خوەیاتیا کۆمێ” هاتە بناڤکرن. ل ڤی چاخی ناڤەرۆکا مژاران خوە ب “درۆڤ، ئیکۆن و چەڤەنگان” پێچا، کو داویا دیالۆگا زیندی دانا. ئێدی پەیدابوونا “نێت و وێب” بەردەوامیا کەشێ گشتی‌یە. ڤێ وەرارێ وەکر، ل جهێ مالپەرێ پارتاتی/ حکوومی یێن کەسی درستبوون.
II
مەترسیترین شەرێن براکوژیێ، شەرێن ملیێن هزری‌نە، پرانیا جاران نڤیسکار و مەدیاکار ئاگرێ شەرێ براکوژیێ هەلدکەن، کو دکەڤیتە وارێ تێرۆرا هزری. مەبەست ژ شەرێ ملی یێ هزری/ رەوشەنبیری ئەو هەڤرکیا ژ سینۆرێن خوە یێن رەوا دەردکەڤیت. ئەڤ شەرێ دۆنکیشۆتێ راگەهاندنێ، ئەڤ رەوشەنبیر و مەدیاکارێن فتنەکار، ئەقلێ تۆلڤەکرنێ سەردەستکریە، کو هەڤرکیا ژ بیاڤێ تێکهەلی و بوهایێن رەوشەنبیری ڤارێکری. ئەڤ شەرێ ملیێ هزری/ رەوشەنبیری دەرزەکا مەزن ئێخستیە ئارمانجێن رەوشەنبیریێ! ئەڤ شەرێ دژوارێ نەوەیی و خاپاندنێ، هشمەندیا مرۆڤێ کورد لەنگکریە! ئەڤێ یەکێ رەوشەک درستکردیە، کو دڤێت ژ بۆ هەر تشتی ژ سفرێ دەست پێ بهێتەکرن. ئەڤێ یەکێ بوهایێ دیالۆگ و تۆلەرانسیێ قەلس کریە، لەروا دودلی و ئالۆزیێ مەژیێ رەوشەنبیرێ کورد داگیرکریە. راستە دودلی دەرازینکا پرس و رەخنێ‌یە، لێ دودلی ل نک مە ژ ئەنجامێ لاوازی و خوە بێباوریێ هاتیە/ دهێت!
بنێرە کانێ چ دەنگ و باس د کۆمارا رەوشەنبیرێن مە دا هەیە؟ دیارە د ڤێ کۆمارێ دا تۆبەکرنا دەسەلاتێ مانشێتێن هەرە سەرەکی‌نە! ئەڤ پرۆسێسا تۆبەکرنێ، نە ژ باوریێ هاتیە، بەلکو ژ هەژاریا ئەقلی و پرنسیپان زایە! ڤێ یەکێ ئەخلاقێ پێگریێ گوهەری ئەخلاقێ بەژەڤەندیێ، گۆتار و پەیاما رەوشەنبیرێن پێغەمبەر، دەربازی پاشبەندی و پرۆپاگەندەیا دەسەلاتێ کریە! دڤیابا ئەڤ رەوشا کورد و دەڤەر تێرا دبۆرن، ئیرۆ ب دەهان پەنەل و کۆنفرانس ل سەر هاتبانەکرن، لێ مخابن سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن مە د گوهێ گایی دا نڤستینە! ئەڤ هشمەندا گیرۆ و رەڤینا بەرڤ پێش، ئالۆزیەک د سایکۆلۆژیا سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێن کورد دا درستکریە. ئێدی ئەڤ گرفتا جڤاک و رەوشەنبیریا مە دخوازیتە دوبارە هزرکرن د ئەرک و پرسێن رەوشەنبیریێ دا، چونکو ڤی جۆرێ تێگەهشتن و پرۆسێسێ “خوە کوژیا رەوشەنبیریێ” بەرهەمئینایە! دەما رەوشەنبیری و هزر ژ بوها و پرنسیپێن دکەڤن و رێک و حەزێن دیالۆگێ خوەش نەکەن، مەرجێن دی یێن شەر و هەڤرکیێ دەست پێ دکەن، لەورا بەرێ خەلکی دایە وارێن نەوەیی و خاپاندنێ. ب گەلەمپەری کولتورێ ترسێ، رەوشەنبیریا “نەمری د بێدەنگیێ دایە” بەرهەمئینایە، ئها ڤێ پرۆسێسێ ئەڤ رەوشا لەنگ و لاواز درستکریە.
ب ئەنجام، ئەم ل دەڤەرەکا خوەیی کەشەکێ دەسەلاتا سیاسی دژین، فرەباوریان قەبوول ناکەت، دیالۆگێن ڤەکری ناخوازیت و هزرێن جودا ژی رەت دکەت. هەلبەت ل ڤێرێ راگەهاندن نابیتە دەسەلاتا چوارێ، بەلکو ڤەژەنا هێزا پارتایە. ب هشمەندیا تۆلڤەکرنێ کارێ خوە دکەت، مخابن هەبوونا پارت و راگەهاندنێ ل ڤێ دەڤەرێ ل سەر بنگەهێ گۆتار و ئاراستەکرنان درست نەبوویە، بەلکو ژ بۆ تۆلڤەکرن و ژناڤبرنا یێ دی هاتیە دامەزراندن! ئها ڤان ئەگەران وەکریە، ئەڤ جورێ راگەهاندنێ نەبوویە خوەدیکا جڤاکی، بەلکو پتر کەتیە خزمەتا کین و تۆلڤەکرنێ!
داوی
مخابن هەموو بوها و تەڤنێ جڤاکێ مە هاتە هەلوەریان، لەورا “هەژاری، بێزاری، دۆزبەردان و…” بوویە راستیا ژیانا خەلکێ ڤێ دەڤەرێ. ئەڤ یەکە دخوازیتە کەدەکا تێۆری و ڤەکۆلینا بنگەهێ ڤێ گرفتێ، چونکو ئەڤە گرفتەکا کوورە، خوە ب پرسێن مەزن راستی هشمەندێن کورد دکەت.
دڤێت ئەم تەڤ خوە بدەینە بەر ڤێ رەوشا ئیرۆ گەلێ مە تێرا دەرباز دبیت، ئەڤ یەکە ژی ل خوە ڤەگەریان، رەخنا خوەیاتی، هەست ب گیانێ بەرپرسیاری و دیالۆگێ دهێتەکرن. خواندنا هەبوون و رۆلێ رەوشەنبیرێ کورد سێ واران دخوازیت: ئاستێ سەرهەڤیا ئێپیستیمۆلۆژی، ناڤەرۆکا بەرهەمێن هزری و فۆرمێن بکارئینانا وی بەرهەمی.
ژێدەر:
[1]) مجموعة/ د. محمد شوقي الزین ـــ فلسفة التاریخ/ جدل البدایة والنهایة والعود الدائم/ سٶال التاریخ عند میشال دو سارتو/ من الفکرة المجردة الی الممارسة الفعلیة ـــ دار الروافد الثقافیة/ ناشرون، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2012 ص443.
2) مجموعة/ عصام سلیمان الموسی ـــ الإعلام و تشکیل الرأي العام وصناعة القیم/ الثورة الرقمیة تضع الإعلام العربي علی مفترق الطرق ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2013 ص129.
