پۆست ــ داعش

دەڤەر/ کورد ل هەمبەر ناکۆکیێن دژوار

بەشێ چوارەم/ داوی

ئارێشە و ناکۆکیێن سینۆران

گەلۆ کی دێ بۆشاییا داعش “سونە/ تورکیا، شیعە/ ئیران، عەرەب یان کورد” پر کەت؟ ئەڤ یەکە دێ پرسگرێکا نەخشکێشانا سینۆران بەرچاڤ کەت. هەم پەکەکە و هەم داعش وەک پۆست ــ سیاکس پیکۆی خوە ل سینۆران نەکرە خوەدان و هەم ژی ژ ئەگەرێن وەرارا گلۆبالێ سینۆران هند بوهایێ خوە نەمایە. ئارێشێن سینۆرێن باشوور و رۆژئاڤا دگەل عەرەبێن هاریکاریا داعش کری و هۆزێن عەرەبێن هاتینە ڤەگوهاستن بۆ ناڤ ئاخا کوردستانێ، دێ ئەڤە تەڤ پشتی نەما داعش بنە ئارێشە. ل گۆر رێکخراوێن ناڤنەتەوەیی و وەزارەتا کۆچ و کۆچبەران هژمارا کەسێن دەربەدەربووین “چ ل ناڤ عیراقێ یان دەرڤە” نێزیکی چوار ملیۆنان دبن. ئەڤە هژمارەیە دێ باندۆرێ ل سەر دێمۆگرافی، کولتور و کێشێن سینۆرین ناکۆک کەتن. هەمان کێشە دەرێخستنا سونەیان ژ کەمەرا بەغدا هەیە. سەرباری کولتورێ گەنیێ داعش کریە د سەرێ نفشێ نوو دا. ب گشتی دێمۆگرافی دێ کێشەکا مەزنا سوبەهیا عیراقێ و سووریێ بیت.

ئەگەر رقە و مووسل ژ دەستێ داعش هاتنە وەرگرتن، دێ داعش دەسەلاتا خوە وەک دەولەت ژ دەستدەت، بەلێ دێ وەک گرۆپ و کارێن تێرۆرێ دژی کوردان، ب ناڤ و پالپشتێن جودا تورکیا/ سونە ــ حەشدێ نیشتمانی و ئیران/ شیعە حەشدێ ملی کەتن.

پشتی نەمانا داعش دێ لاینگرێن وان قەستا ناڤ رێزێن پارتێن ئیسلامی کەن یان دێ خوە ب ناڤەکێ دی راگەهینن. پشتی داعش، دێ بەرمایێن داعش و گرۆپێن جودایێن ئیسلام/ سەلەفی ل باشوور و رۆژئاڤا یەکگرن و دێ ب ناڤێن جودا بەرهنگاری کوردان بن. هەروەها داعش دێ وەک چەتە ل دەردۆرێن سینۆران خوە ڤەشێرن.

ئەنجام و چارەسەری

پشتی شێورمەندێ بۆش بەرنارد لویس ل سالا 2003 پێشنیازا عیراقێ بۆ سێ فیدرالیەتان کری و ل سالا 2005 د دەستوورێ عیراقێ دا مافێ فیدرالیەتان هاتە بجهکرن و تا نوکە سیناریۆ بۆ ڤی نەخشەی بەردەوامن. لەورا پشتی داعش دێ ئەڤ سیناریۆیە هێنە بجهئینان. تورکیا و سعوودیە ژی دخوازن فیدرالیەتا/ دەڤەرەکا سونی درست ببیت، داکو بکارن پتر ل ژێر ناڤنیشانەکی دەستێوەردان و هاریکاریان وان بکەن. هەرچەندە جاران پرانیا سەرکێشێن سونەیان دگۆتن فیدرالیەت “دیاریا دابەشبوونێ”یە، لێ نوکە و ب تایبەتی پشتی داعش حەز دکەن سونە ببنە فیدرالیەت! پێکۆلێن داعش ب خوە ژی، پرۆژێ دابەشبوونا سونەیان بوو، لەورا ئیرۆ تەڤ سیناریۆ بۆ دابەشبوون یان سیستەمێ فیدرالیاتان دچن. “هنری کیسنجەر وەزیرێ دەرڤەیێ ئەمریکا یێ بەرێ، ل سالا 2006 دگۆت دابەشبوونا عیراقێ بۆ سێ دەولەتانە، چونکو چارەنڤیسێ چاڤەرێی عیراقێ دکەت، دێ وەک یۆگۆسلاڤیا بەرێ بیت”(1).

پشتی رەزامەندیا کۆنگرسێ ئەمریکی و بریارا جڤاتا پیران ل سالا 2007 ل سەر پرۆژێ جو بایدن سەرۆکێ کۆمیتا ــ پەیوەندیێن دەرڤە ل جڤاتا پیران، بۆ پارڤەبوونا عیراقێ بۆ سی هەرێمێن د چوارچووڤێن فیدرالەیەتێ دا پێشکێشکرین، ئەڤ پلان و پرۆژە هەر بەردەوامن.

ل سەر ڤێ یەکێ هندەک ژ بەرپرسێن CIA و وەزارەتا دەرڤەیا ئەمریکا و کۆمیتا ــ ئەولەهیا نەتەوەییا ل کۆنگرسی، بەرپرسێن هەموو پێکهاتێن عیراقێ ل دەم و جهێن جودا دیتینە و گۆتیێ چارەسەریا عیراقێ “قایلبوونا سێ فیدارالیەت، کو گرێدایی بەغدا بن”(2).

پشتی داعش دێ مۆدێلا فیدرالیەت ل عیراقێ و ل چەند وەلاتێن دی “لبنان، سعوودیە،(*) مسر، لیبیا، سۆدان، سووریا، مەغرب، ئیران، تورکیا، سۆمال و پاکستان”(3) بیتە دوورهێلەکا بەرچاڤ، چونکو ئەڤ جورە دەولەتە ل سەر ئاستێ نەتەوەی درست نەبووینە(*)، بەلکو ب زۆر گەلێن دی ل ژێر سیهوانا دەولەتا خوە بندەستکرینە، کو ب “دەولەتێن پێکهاتان” دهێتە بناڤکرن!

ب کورتی پشتی نەمانا داعش باشترین چارەسەری بۆ عیراقێ، سازدانا سێ فیدرالیەتانە، ئەڤ فیدرالیەتە ژی دێ شاشیا دیرۆکیا بریتانیا ل دەمێ خوە کری، راستکەتەڤە. ئەگەر نە دێ عیراق راستێ شەرێ ناڤخوەیێ هێت، ب تایبەتی ناکۆکی و شەر دێ د ناڤبەرا حەشدێ نیشتیمانی و حەشدێ ملی دا گەرم بیت، سەرباری ئەڤ شەر و ناکۆکیە، دێ ل دەم و دەرفەتێن جودا دگەل کوردان ژی هێنەکرن. ب سەرهەڤ، ل گۆر سیناریۆیێن بۆ دەڤەرێ دهێنە کێشان، دێ چوار نموونە خوە بەرچاڤ کەن:

1. بالکانیزەبوونا عیراقێ.
2. بەردەوامبوونا لبنانا عیراقێ.
3. سوودانیکرنا عیراقێ.
4. سۆمالیکرنا عیراقێ(4).

داوی

1. راستە داعش نابیتە بەشەک ژ پاشەرۆژا عیراقێ، بەلێ دێ ئارێشێن مەزن بۆ پاشەرۆا عیراقێ ل پشت خوە هێلیت. ئێدی پۆست ــ داعش نە داویە، بەلکو دەسپێکا ئارێشێن نخافتی و نوویە، چونکو نەمانا داعش دێ ترسا ماعش/ “المیلیشیات الطائفیة الشیعیة” مینیت! ب سەرهەڤ پشتی داعش دێ پتر ئارێشە بۆ مالا کوردی و سونی ژ یا شیعی درست بن.
2. جیوسیاسی و جیوستراتیژیا کوردستانێ وەک ناڤەندا سێ کێشوەران “ئاسیا، ئەفریکیا و ئورۆپا”، هەبوونا گەلەک ئۆلان “یەهودی، مەسیحی، ئیسلام، ئێزدی و…”، سەرباری فرە “مەزهەبی و نەتەوەیی” بوویە ئارگۆمێنت و جهێ بەرژەڤەندیا دەولەتێن داگیرکەر.
3. دڤێت ئەڤ دەڤەرە گرنگیێ بدەنە سۆسیۆلۆژیا نەک ئیدیۆلۆژیا، چونکو ئەگەر جڤاک ژ هێلا سۆسیۆلۆژیاڤە نەهێتە گوهەرین، ژ ئالێ ئیدیۆلۆژی ناهێتە تێرکرن.

ژێدەر

^[1]) علي الطالقاني ـــ العراق بعد داعش و سیناریوهات التقسیم ـــ ملتقی النبأ للحوار یناقش، 2016.06.25. بنێرە مالپەرێ: http://annabaa.org/arabic/reports/7876.

²⁾ عادل القاضي/ تقریر. ژێدەرێ بەرێ.

*⁾ ل گۆر پێکۆل و پلانان کارەکێ رژد دهێتەکرن، کو سعوودیە بۆ چەند دەڤەران بهێتە پارڤەکرن: بەشێ باکور بۆ ئوردن، بەشێ رۆژهلات بۆ شیعێن عیراقێ، بەشێ باشوور بۆ یەمەنێ و حیجاز وەک دەولەت ب سەرێ خوە، دێ بیتە نموونەکا ئیسلامێ مینا ڤاتیکان، ل داویێ دێ تەنێ نەجد و ریاز بۆ سعوودیا مینیت. بنێرە: د. ماجد السامرائي ـــ هل ینقسم العراق بعد داعش ـــ جریدة العرب، العدد: 10426، 16 اکتوبر 2016. بنێرە مالپەرێ: http://www.alarab.co.uk/article.

³⁾ د. ماجد السامرائي ـــ هل ینقسم العراق بعد داعش ـــ جریدة العرب، العدد: 10426، 16 اکتوبر 2016. بنێرە مالپەرێ: http://www.alarab.co.uk/article.

*⁾ پشتی شەرێ 30 سالی 1618 ــ 1648د ناڤبەرا کاتولیک و پرۆتستان دا روودای، ل سالا 1648 پەیمانا ئاشتیێ ل ڤێستڤالیا/ ئەلمانیا هاتە گرێدان، د ڤێ پەیمانا ئاشتیێ دا، بریار هاتەدان هەر نەتەوەیەک ببیتە دەولەتەک. ئێدی هەر دەولەتا ل سەر یەک نەتەوە درست نەبیت، دێ ئیرۆ یان سوبە راستی پرسگرێکێن مینا بوهاری عەرەبی هێت.

⁴⁾ حیسام دەستپیس ـــ سیاسەتی ئەتڵسی و کوردستان پۆست ـــ داعش ـــ ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو، هەولێر، 2016، بپ 138.