محسن ئۆسمان
بەشێ دووێ
پەیڤەک
پەیڤا رەخنە ب خوە ب زمانێ گریگی “Techne” ب واتەیا سەربۆر/ تاقیکرن دهێت، لەورا رەخنە ب خوە ژی جورەکێ دیالێکتیکا ئەقلیە. پرانیا پەرتووکێن ئەرد و ئەسمانی ل سەر پرۆسێسا “پەروەردە، رەخنە و ئاراستەکرنێ” بووینە، گرینگترین ئەلەمێنتێن تێهزرکرنێ ب خوە ل سەر هەلوەست و نرخێن ل بەر رۆناهیا ئەقلی ئاڤا دبن. تاکو نوکە رەخنا هزر و ئەقلێ مرۆڤێ کورد نەهاتیەکرن، داکو رەخنە وەک تێهزرکرنا د سینۆرێن کریار و ئازادیێ فام بکەت، ئێدی رەخنە رێکێ ل هەمبەر وەرارا هزر و فەلسەفێ خوەش دکەت. ب رێکا رەخنێ مرۆڤ دکاریت دەسنیشانا نەساخی و قەیرانێن جڤاکی بکەت، رەخنە ب خوە ژی تێگەهەکێ فەلسەفێ‌یە. گەلۆ جڤاکەکا ڤەکری بێی پرۆسێسەکا رەخنەکا ئەقلانی دهێتە سازدان؟
* * *
ئیرۆ دڤێت “سیاسی و رەوشەنبیری” بکەڤیتە بەر دادگەها پرس و لێپرسینێ، چونکو ئەڤ رەوشا دەڤەرێ تێرا دەرباز دبیت، بەرێ مە ددەتە مەرجێن بوون و هەبوونا “سیاسی و رەوشەنبیری”. ئەگەر سیاسی و رەوشەنبیر تەڤلی خەم و تەڤگەرا جڤاکی نەبن، گەلۆ هەبوونا وان بۆ چیە؟ گەلۆ مان و نەمانا وان وەک یەکە؟! د هشمەندیا نفشێ کەڤن دا گەلەک ناڤێن سیاسی و رەوشەنبیران هەنە، د سەرێ وان دا پەیکەر بووینە؟ تو بێژی سیاسی و رەوشەنبیرێن ئیرۆ ژی د سەرێ نفسێ نوو دا ببنە پەیکەر؟ ئەرێ مرۆڤ دکاریت ڤێ تەوژما گەلێ مە چ جورێ کراسی بۆ کەر بکەت؟ ئەڤە پرسێن رژدن راستی تەڤایا هشمەندێن گەلێ مە دهێن.
رەوشەنبیر د هەموو قووناغێن ژیانێ دا بەشداری پرسێن بوون و بوویەران دبیت، راستە ئیرۆ نە دەما شرۆڤەکرنا رۆلێ سیاسی و رەوشەنبیریە، چونکو ئەم نوکە ل بەر گوهەرینێن چارەنڤیس و دژوارین. ئەڤ پرسێن هشمەند و رژدن، دڤێت هەر رەوشەنبیر ژ خوە بکەت.
ب درێژیا دەمی پێکۆل هاتیەکرن، سیاسەت و رەوشەنبیریێ ژێکجودا بکەن، چونکو ب درێژیا دیرۆکێ ناکۆکی و هەڤرکی د ناڤبەرا رەوشەنبیری و سیاسی دا هەبووینە، تەنێ رەوشەنبیرێ مە نەبیت، بوویە پاشبەند و سیبەرا سیاسی! سیاسەت ئانکو دەسەلات و رەوشەنبیری ئانکو ئازادی/ بەرهەلستکاری، دەسەلات ژی ئازادیێ دکوژیت. ب گشتی مەبەست ئەو نینە، رەوشەنبیری ژ سیاسەتێ بهێتە جوداکرن، بەلکو نێرینا سیاسەتێ ل هەمبەر رەوشەنبیریێ بهێتە گوهەرین. ئێدی دەما ئەم دبێژیت رەوشەنبیرێ ئۆرگان، ئانکو ئەم وی دەمی تەڤلی هزرا سیاسی دبین، بەلێ پا جودایە هزر د سیاسەتێ دا، ژ کار د سیاسەتێ دا.
ئەگەر مرۆڤ گیانەوەرەکێ سیاسی بیت، پا گەوهەرێ مرۆڤی کارێ سیاسی‌یە، چونکو “واتەیا سیاسەتێ ب خوە ئازادی‌یە/ هانا ئارنت”([1]). ئانکو ماهیەتا مرۆڤێ هەڤجەرخ ب خوە کریارا سیاسەتێ‌یە. بنێرە ل سەدێ هەژێ مرۆڤێ ئورۆپی پتر مژوولی هزر و پرسێن سیاسی بوو، ل ڤێ سەدێ هزرا سیاسی هند سەردەست بوو، تا تەڤلی هەموو وارێ ژیانێ/ پرسگرێکێن سروشتی ژی بووی. ئانکو راستە جاران پرنسیپ سەرئاڤا سیاسەتێ بوو، لێ ئیرۆ “مال سەرئاڤا سیاسەتێ‌یە/ کۆهین”. ب گەلەمپەری دەستدانا سەر سیاسەتێ ب خوە، دەستدانا سەر جڤاکیە، بەلێ پا گوهەرینا جڤاکان ژی گرێدایی حەزا “زانین، گوهەرین و دەسەلات”ێ‌یە.
داوی
هشمەندێ کورد نکاریە تێهزرکرنێن ئەقلانی ل سەر دوورهێلێ سیاسی و هزری بدەتە مە، ئەڤێ هشمەندیێ هێشتا پێکۆل نەکریە مافێ هزرکرنا پرسگرێکێن “ئابۆری، سیاسی و جڤاکی” یێن گەلێ مە بدەنە ئەقلی. هزرا وەرار و پێشکەتنێ نەبوویە ناڤەرۆکا گۆتارا سیاسەتمەدار و هشمەندێ کورد، کو بکارن ئاستەنگان بۆ هزرێن پاشڤەروو درست بکەن. هەرچەندە “سیاسەت ب خوە ژی کریارا گوهەرینێ‌یە”([2]). رەوشا ئیرۆ یا رۆژهلانا ناڤین تێرا دەرباز دبیت، هەڤدژیا ئەقلێ مە بەرچاڤ دکەت، ئەڤ ئەقلە نە بەس نکاریت رەوشێ بگوهەریت، بەلکو بەردەوامیێ ب دوورهێلێ پاشڤەروو ژی ددەت. لەورا پاشڤەروویی یا بوویە پێدڤیا ڤێ دەڤەرێ! ب ئەنجام د جڤاکێن پاشڤەروو دا هێشتا جوداهیێ د ناڤبەرا ئەقلێ هێزێ درست دکەت و ئەقلێ بەرهەمێ هێزێ دا، ناکەن!
[1]) مجموعة/ رشید العلوي ـــ الفلسفة و سٶال المٶسسة و الدیمقراطیة/ حلقة نقاشیة حول کتاب: في النقد الفلسفي المعاصر للدکتور محمد نورالدین أفایة ـــ کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، بنمسیک ــ جامعة الحسن الثاني، الدار البیضاء، 2015 ص31.
[2]) نورالدین ثنیو ـــ إشکالیة الدولة في تاریخ الحرکات الوطنیة الجزائریة ـــ المرکز العربي للابحاث و دراسة السیاسات، ط1، بیروت ــ لبنان، 2015 ص 327.
