محسن ئۆسمان
بەشێ چوارێ/ داوی
پەیڤەک
گەلۆ ئیرۆ کیژان خال د ناڤبەرا لایێن کوردی دا بەرچاڤن؟ ئەرێ بیاڤ و دەرفەتا ڤان خالان چەند نێزیکی هەڤن؟ گەلۆ دەما مە گرێبەستێن جڤاکی نەبن، دێ گرێبەستێن سیاسی درست بن؟
ئەگەر ئەم ئارێشێن خوە ب ئەقلانی و لۆژیکی بنرخینین، دێ بینین گەوهەرێ پارت/ سیاسەت ئەخلاقە، ئەخلاق ب خوە ژی ل گۆر تێگەهشتنا گەلان، مێتۆدەکێ ئاراستەکرنا ژیانێ‌یە. ئەخلاق دەبۆیەکا جڤاکیە، ب دەربازبوونا دەمی بۆ قانوونا جڤاکی وەک تیتال، دهێتە گوهەرین. ب گەلەمپەری ل جیهانا مۆدێرن سێکۆچکا “پارت، سیاسەت و ئەخلاق” ل سەر زمانەکێ هەڤبەش و رەوا ئاڤابوویە.
I
بوویەرێن بوهارا ئەرەبی نێرینەکا نوو هەمبەر “هەڤوەلاتی، دەولەتا نەتەوەی، دێمۆکراتی و…” نەبوو، لەورا هشمەندیا وان ژ سینۆرێن ئالۆزیا “ئۆل و سیاسەتێ” دەرباز نەبوو. ڤان روودانان چ پرۆژێن جڤاکی ــ ئابۆری د هناڤێن خوە هەلنەگرت بوون. ئێدی نەبوونا گرێبەستێن جڤاکی یێن هەڤبەش ئالیسەنگی ئێخستە تەرازیا پێکهاتێن ڤان تەڤگەر و بوویەران. ئالۆزیێن ڤێ بوهارێ گرێدایی نەبوون/ لاوازبوونا چینا ناڤینا جڤاکی‌یە، ڤێ یەکێ دەرفەت دا هێز و گرۆپێن ئیسلاما سیاسی ل پێلێن نەرازیبوونێ سوار ببن. لەورا رەوش ژ بەرا هنگی کمباختر لێکرن!
جودابوونا بوهارێن دەڤەرێ، چ هێزێن هەلگرێن ئەقلێن دەولەتداری نەبوون، چونکو دەولەتێن ل سەر توورەبوونێن سیاسی بهێنە ئاڤاکرن، دێ چارەنڤیسێ وان مینا “بوهارا ئەرەبی” بن! ل بوهارا دەڤەرێ خویا بوو، دەسەلاتداران گەلەک گرینگی ب کەشێ گشتی نەدابوو، هەرچەندە رۆلێ تاکی د ڤی کەشی دا گەلەکێ گرینگ بوو. ئێدی تاکو ئەڤ دەڤەرە ل سەر تاک و جڤاکی کار نەکەن، دێ بنگەهێ دەولەتێ یێ خلۆلە بیت و دێ راستی بوهاران هێن! د سەر ڤان نێرینان را ژی بوویەرێن بوهارا ئەرەبی گەلەک ژ تێگەهشتن و چەواتیا دیمەنێن سیاسی وەک بیلانسێن هێزان، ل دەڤەرێ گوهەرین.
ب ئەنجام، گەلۆ ڤێ رەوشێ هەڤکێش ب کیژان ئالی “سیاسەتکرنا ئۆلی یان ئۆلیکرنا سیاسەتێ” دا ئالیسەنگ کر؟ نەمازە پشتی روودانێن بوهارا ئەرەبی، ئەڤ مژارە پتر گەرمکری.
II
راستە ل رۆژهلات شارستانیەتێ دەسپێکر، بەلێ ل ئورۆپا بەردەوامی پێ هاتەدان، چونکو ل رۆژهلات دیالۆگ نەبوو، بەلێ خەیالەکا مەزن هەبوو، لێ ل یوونان/ ئورۆپا دیالۆگ و لۆژیکێ، ئورۆپی پێشدابرن. لەورا سۆکرات دبێژیت یاکو بوونەوەری ژ کۆمەکا مرۆڤان دەربازی باژێرێ/ پۆلیس دکەت، دیالۆگە، چونکو ب رێکا دیالۆگێ مرۆڤ ژ گیانەوەران هاتیە جوداکرن. پرنسیپێن رەوشەنگەریێ ژی ل سەر بنواشێ دیالۆگێ ئاڤابووینە، کو هەڤوەلاتیبوون ل سەر هاتە درستکرن. ب ڤێ تێگەهشتنێ مێتۆدێ راستێ پرسگرێکێن مە دیالۆگە، دیالۆگ ژی نە بۆ دیارکرنا خالێن جوداهی، بەلکو بۆ دەسنیشانکرنا خالێن هەڤبەش، چونکو ئیرۆ گەنگەشە ل سەر ئۆنتۆلۆژیا هشمەندیا مرۆڤێ کورد، گەلەکا گرینگە.
ئیرۆ ئۆل/ پارت ــ سیاسەت بۆ مە نە گۆتارەکا کەسیە، بەلکو گۆتارەکا گشتیە، چارەنڤیسێ مە تەڤان پێڤە دیارە. تا نوکە مە پێکۆل نەکریە، ئەم پتر خالێن هەڤبەش د ناڤبەرا ئۆل و پارتێن دەڤەرێ دا ببین! ئەڤ جودابوونا ئەم د ناڤ پارت و سیاسەتا خوە دا دبینین، د کووراتی و بنگەهێ خوە دا چارەنڤیس یەکە. ل ڤی دەمی مرۆڤ دکاریت خویاکرنا هەڤگرتنێ د جودابوونا خوە دا ببینیت. ئەڤە هندە سالە ئەم دیالۆگا کەرولان و ب چاڤەکێ خراب ل هەڤدوو دنێرین، ئەڤێ تێگەهشتنێ وەکریە، ئەم ل سەر گەوهەرێ جوداهی و گرفتێن خوە نەراوستین. ما گەلۆ نابیت ئێدی هندەک پێداچوونێ ب نێرینێن خوە دا بکەین، چونکو هەر تشت هاتە گوهەرین، تەنێ نێرینا هشمەندیا مە نەبیت.
III
بنێرە هەموو تشت ژ ئیرۆ و سوبە دهێن، تەنێ ئەقل و کولتورێ مە هەرێ دوهی‌یە! لەورا ئەڤ رەوشە ب دەنگەکێ بلند دبێژیتە مە: گەلی مێهڤانێن شکەفتێ هێشتا دوهی یا ل بەر سینگێ هەوە، هەوە بەرسینگێن دوهی نەگرتن، بەلکو هەوە خوە د سەر را هاڤێت! ئەڤ رەڤینا هەوەیا بەرڤ پێش، گرفتێن هەوە چارەسەر ناکەت.
رەوشەنبیرێن مە ژی دبێژن گەلۆ بۆچی ئەم بەرڤ پاش ڤەگەرین، دیارە ئەم نەڤەگەریاینە پاش، بەلکو هێشتا پاش ل بەر سینگێ مەیە، ئانکو مە نکاریە گەنگەشێ دگەل پاش ــ دوهی/ ئیرۆیا خوە بکەین، چونکو سەهما ترسێ و تشتێ پیرۆز/ پاشڤەروویا پیرۆزە ئەم ئاستەنگ کرینە!
ب ئەنجام، دەرگەهێن دیرۆکێ هەمبەر گەلێ کورد نەهاتینە گرتن، بەلکو مە خوە رادەستی ئەقلیەت و کەلەپوورێ چەرخێ ناڤین کریە، کو بووینە کەلەمێن دەربازبوونێ. ئەگەر ئەم خوە ژ لۆژیکا هەیی قورتال نەکەین، دێ هەر د ڤێ فەلەکا تراژیدی و ئاتافێن مە دا دوبارە بین. بنێرە مە گەلەک تێکۆشان و بەرەڤانی ژ هزرێن دوهی کر و ئیرۆ ژی ب هزرێن دوهی سەرەدەریێ دگەل گلۆبالێ دکەین، لەورا دەم هاتیە ئەم ب هزرێن نووژەن، سەرەدەریێ دگەل بوویەر و پێشهاتان بکەین. تا ئەم ڤان باوری و تیتالێن کەڤنەشووپ نەئێخینە بەر لابۆرا رەخنێن دیرۆکی و نرخاندنێن فەلسەفی، دێ رەوشا مە، هەر ئەڤە بیت.
داوی
ئەم ل هەمبەر بوویەران راستی هلبژارتن و تێهزرکرنێ هاتین، ل ڤی دەمی دڤێت ئەم راڤەکرنا جورێن هلبژارتنا “بوون و هەبوونا خوە” دیار بکەین. ئەڤە ب خوە ژی پرسگرێکێن رەوشێ‌نە، کو مرۆڤی راستی ڤێ دوریانێ دکەن. لەورا ئیرۆ بریار یا گرینگە، چونکو چارەیا گەلێ مە دخوازیتە بریارەکا وێرەک و دیرۆکی!
