محسن ئۆسمان
گەنگەشە ل هەمبەر ئۆلێ رەوشتی!
دیاری بۆ رێبەر کوردۆ/ پێشکێشکەرێ بەرنامێ “مێتۆد”
بەشێ یەکێ
پەیڤەک
پرسیارا ئیرۆ ژ تەڤان گرانتر، گەلۆ مرۆڤ چەوان دکاریت ئیسلاما سیاسی پێناسە/ وێنە بکەت؟ ئەرێ دەما ئیرۆ مرۆڤی گوهـ ل ناڤێ ئیسلاما سیاسی دبیت، چ دیمەن بەرچاڤ دبن؟ دیارە وێنێ هەرە بەرچاڤێ ئیسلاما سیاسی کۆنزەرڤاتیڤ و تێرۆرە، چونکو گرۆپێن سەلەفی و کۆنزەرڤاتیڤ ل هەر دەرێ، دژی مۆدێرنیزم و ئەقلانیێ‌نە!
|
ل جڤاکێن دەسپێکێ سێکۆچکا “ژن، شڤان و جوتیار” هەبوو، وەک رێزانیا جڤاکێن مرۆڤاتیێ ل سەر رەوشت و سیاسەتێ برێڤە چوویە، ل سەر ڤی بنگەهی “باژێر، چین و دەسەلات”، خوە ب سەرخانا سێکۆچکا “رەوشت، سیاسەت و دێمۆکراتی” سەردەستکریە. ئێدی رەوشتێ جەمسەرێ ئۆلێ، د تەرازیا ئەقلی دایە نیاسین. ئەڤ دەڤەرا فرە ئۆل و مەسەب پێدڤی ب ئۆلێ رەوشتیە نەک رەوشتێ ئۆلیە، چونکو ئۆلێ خوەیاتیێ ژ ئەقلێ مرۆڤی دەردکەڤیت. ئەڤە وەک خوداڤەندەکێ هوندری د مرۆڤی دا دەسەلاتداریێ دکەت. ئێدی گەوهەرێ تێگەهشتنا کانت بۆ ئۆلی، ئۆلێ رەوشتیە، کو ئەڤە ب ئۆلێ خوەری “رەوشت، ئازادی و ئەقل” بناڤکریە. ئەڤە ب خوە ژی باوریا ئەقلی، کو ل سەر رەوشتی رادبیت، خورت دکەت. ئەڤ جورە هزرکرنە ئۆلێ خوەیاتی دەولەمەند دکەت، چونکو دکەڤیتە چوارچووڤێن ئۆلێ گیانی.
ب کورتی ئەقل وەکهەڤێ رەوشتیە، کو گەوهەرێ ئۆلی ب خوە ژی ژ لاوازیا حەزا ئاقل ل هەمبەر حەزا شەر/ گیانەوەری هاتیە! باوریا رەوشتی/ ئەقلی، ژ حەزا ئازاد و ئاقلی یا مرۆڤی دەردکەڤیت، ل ڤی دەمی “ئەزێ چاڤلێکەر” دبمە “ئەزێ باوردار”، لەورا ئاوگوستین ژی دبێژیت: (“باوردار بە، داکو ب ئاقل بی/ ب ئاقل بە، داکو باوردار بی” و “ئەز باوردارم، داکو هزر بکەم”)(1). ئەڤە ژی وەدکەت، رووبارێ ئۆلی د هشمەندیا مرۆڤی دا تەڤگەرێ بکەت، داکو ئۆلی ژ چاڤلێکرن و روومەتیێ رزگار بکەت. ئەڤ هەموو ترسا ژ بەر رەوشتی، لێ ژ بیر دکەن، مرۆڤبوونا مرۆڤی ب خوە باشترین رەوشتە، ئانکو مە دڤێت رەوشتێ ئۆلی بکەینە ئەقل، بەلێ مە نەڤێت رەوشتێ ئەقلی بکەینە ئۆل! لەورا کانت رەوشت بەری باوریێ دانا، کو باوری بەرهەمێ رەوشتی بیت، نەکو بەرۆپشت. ئیسلام ژی دبێژیت، مرۆڤ خوەدێ ب ئەقلی نەک ب چاڤان دبینیت، بەلێ ئیسلامی ئۆلی ب ئەقلی نابینیت! سیکولار ژی خوەدێ وەک ئەقل دبینن.
ب ئەنجام بخوازین یان نە، ئیرۆ ئۆل “وەک باوری، ئەزموون، فامکرن، ئەقلکرن و…” بوویە پاناڤەکا گرینگا راڤە و تێهزرینێ، ب تایبەتی د وارێ رەوشت و سیاسەتێ دا. ئەڤە وەدکەت، مرۆڤ ب ئالێ ئەقلی تێهزرکرنێ د راڤەکرنا ئۆلی دا بکەت. ب ئەنجام ل شوونا مرۆڤ وەک نیتشەی خوەدێ بکوژیت و مینا هایدیگەری بێژیت: “تێگەهێ خوداڤەندی وەک بوها ب خوە مرنا راستا خوداڤەندیە”(2). بلا دیالۆگێ دگەل خوەدێ و خوە بکەت، چونکو “هەر تشتێ پرە ژ خوداڤەندان/ تالیسێ مەلاتی”(3).
||
هشمەندێن گەلێن رۆژهلاتا ناڤین هند کار و خەبات ل سەر ریفۆرم و شۆرشێن جڤاکی نەکریە، هەرچەندە “بوونەوەرێ هزرمەندێ ئێکانەیێ ژ مرۆڤی مەزنتر، ب خوە جڤاکە/ دورکهایم”(4).
ل دەسپێکا رەوشەنگەریێ مرۆڤ کرە ناڤەند، بەلێ هێشتا ل نک مە، ل ژێر باندۆرا ئۆلی کاراکتەرێ مرۆڤێ دەڤەرێ دنالیت. ل ڤێ دەڤەرێ نەبەس مرۆڤ نەکریە ناڤەند، بەلکو مرۆڤەکێ کوولە و ل ژێر هێرشێن ترسێ پەروەردە کریە. ل گۆر مارکس رەوشا کمباخا پەیوەندیێن جڤاکی و سیاسی، دبنە ئەگەرێن مەلوولی و هاڤیبوونا مرۆڤی، کو مرۆڤ قەستا ئۆلی دکەت و ژ دوورهێلی جودا دبیت و خەونان ل سەر جیهانا دی درست دکەت.
مرۆڤبوون د هوندرێ خوە دا درۆڤێن پیرۆز دهەلگریت، لەورا دڤێت دیالۆگا ئۆلان ژی ل سەر ئالێ پیرۆزێ مرۆڤان براوستیت، چونکو ئالێ پیرۆزێ مرۆڤی ب خوە مرۆڤە. دیارە پیرۆزی ژێدەر و هێزا گەلێن کەڤنار بوو، مینا راڤەکرنا تراژیدیا یوونانی ب کراسێ ئەیووب، تاقیکرنەکا ئۆلی بوو. بەلێ بۆ گەلێن مۆدێرن کورتکرنا ئاوێردە و پیرۆزی وەک بیرئانینا پیرۆزیێ دهێنە بکارئانین، چونکو “سولتانیا هشمەندی و ئەقلی، جهێ خوداڤەندێ بەرێ گرتیە”(5). ئێدی پرۆژێ مۆدێرنیزمێ ئەقلکرنا ئۆلیە، داکو جڤاک ژ هشمەندیا سەلەفی و توندرەویا ژێدەرێن خو ژ چەرخێ ناڤین وەردگریت، رزگار بیت! دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، کو ب راستی “تەڤ ئۆل وەک دەربرینا قووناغەکێ ژ وەرارا هزرا مرۆڤاتیێ، دهێنە هژمارتن”(6).
ب سەرهەڤ، مرۆڤ نکاریت ئۆلی ب ئاموور و ئالاڤێن ئۆلی ب خوە راڤە بکەت، بەلکو دڤێت ب مێتۆدێن هزری، فەلسەفی و ئەقلانی ئۆلی شرۆڤە بکەت. دیارە “ئەڤ سەدەیە ب خوە سەدێ رەخنێ ب تایبەتە، دڤێت هەر تشت بکەڤیتە بەر سەدێ رەخنێ، بێهودەییە ئۆل ب پیرۆزیا خوە و شەریعەت ب هێژایا خوە پێکۆلا خوە مەلساندنێ بکەت، چونکو ب ڤێ پێکۆلێ ئۆل پتر دکەڤیتە بەر گومانێ…”(7). لەورا “باشترین سەردەمێ کەنیسێ د دیرۆکا خوە دا ناسکری، سەردەمێ رەوشەنگەریێ بوو، چونکو ڤی سەردەمی باوریا ئۆلی ئێخستە بەر پارزنین و رەخنێ/ کانت”(8). بنێرە ئەڤ ئۆلێن “کۆنفشیۆس، بودیەت، یەهودیەت و مەسیحیەت” گەلەک کەتینە بەر رەخنێن هزری و فەلسەفی، لەورا پتر تەڤلی ئەقلێن باوردارێن خوە بووینە، کو ئۆلێن نەرم و دوورهێلی‌نە، نە مینا ئیسلامێ تا بێژی ئۆلەکێ رەق و هشکە!
ژێدەر
[1]) مجموعة/ د. عامر عبد زید “فلسفة الدین/ في فکر عبدالکریم سروش” ـــ فلسفة الدین/ مقولة المقدس بین الإیدیولوجیا و الیوتوبیا و سٶال التعددیة ـــ منشورات ضفاف، ط1، بیروت ــ لبنان، 2012 ص430.
2) مجموعة/ د. إسماعیل مهنانة “نحو لاهوت بلا إلە/ المقدس و الدین في فکر هیدغر” ـــ فلسفة الدین/ مقول المقدس بین الایدیولوجیا و الیوتوبیا و سٶال التعددیة ـــ منشورات ضفاف، ط1، بیروت ــ لبنان، 2012 ص237.
3) یوسف سایفرت ـــ البرهان الفینومینولوجي الواقعي علی وجود اللە ـــ ترجمة: حمید لشهب، منشورات جداول، ط2، بیروت ــ لبنان، 2015 ص45.
4) عزمي بشارة ـــ الدین و العلمانیة في سیاق التأریخي ـــ المرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، ج2، ط1، بیروت ــ لبنان، 2015 ص 183.
5) مجموعة/ د. إسماعیل مهنانة “نحو لاهوت بلا إلە/ المقدس و الدین في فکر هیدغر” ـــ فلسفة الدین/ مقول المقدس بین الایدیولوجیا و الیوتوبیا و سٶال التعددیة ـــ منشورات ضفاف، ط1، بیروت ــ لبنان، 2012 ص240.
6) مجموعة/ نبیل محمد صغیر “مقاربة فلسفیة للرٶیة المارکسیة للدین/ وتفکیک: مقولة الدین أفیون الشعوب” ـــ فلسفة الدین/ مقول المقدس بین الایدیولوجیا و الیوتوبیا و سٶال التعددیة ـــ منشورات ضفاف، ط1، بیروت ــ لبنان، 2012 ص131.
7) مجموعة/ د. محمد المصباحي. ژێدەرێ بەرێ، بپ72.
8) مجموعة/ د. محمد المصباحي. ژێدەرێ بەرێ، بپ73.
